Նվեր Մնացականյան. Առաջինի եթերում դուք դիտում եք «Հարցազրույցի» հերթական թողարկումը: Բարև ձեզ: Հանրապետության Նախագահի որոշումը՝ հայ-թուրքական արձանագրությունները հետ կանչելու վերաբերյալ, հայտնվել է հրապարակային, բավականին լայն քննարկումների տիրույթում: Այստեղ Հայաստանի և Սփյուռքի գնահատականները, անշուշտ, կարևոր են և էական, բայց պակաս կարևոր չէ նաև այն կողմերի արձագանքը, որոնք ուղղակիորեն շահագրգռված էին՝ Եվրոպայի վերջին փակ սահմանը բացելու: Այսօր ես կզրուցեմ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Շավարշ Քոչարյանի հետ: Բարև Ձեզ, պարոն Քոչարյան:

Շավարշ Քոչարյան. Բարև Ձեզ:

Նվեր Մնացականյան. Հիմա պատկերավոր ասած՝ գնդակը որտե՞ղ է այս գործում:

Շավարշ Քոչարյան. Նույն տեղում՝ Թուրքիայի դաշտում:

Նվեր Մնացականյան. Ենթադրելի էր, որ հիմա երրորդ կողմում պետք է գտնվի: Շատ էական է այստեղ երրորդ կողմի արձագանքը, այսինքն՝ նրանց, ովքեր պակաս շահագրգռված չէին հարաբերությունների բարելավմամբ:

Շավարշ Քոչարյան. Այո, Նախագահի այդ քայլը շատ հստակ ազդանշան էր ոչ միայն Թուրքիայի իշխանություններին, այլ նաև՝ միջազգային հանրությանը, բոլոր այն պետություններին, որոնք շահագրգիռ են, որպեսզի կարգավորվեն հայ-թուրքական հարաբերությունները, որ այն գործողությունները, որ վերջին ժամանակահատվածում ավելի ցցուն իրականացնում են Թուրքիայի իշխանությունները, այսինքն՝ ժխտողականության ալիքը, որը բարձրացել է հենց 100-րդ տարելիցին ընդառաջ, որ այդ բոլորը հայկական կողմի համար անընդունելի է և, միևնույն ժամանակ, որ հայկական կողմը մնում է հավատարիմ նրան, որպեսզի առանց նախապայմանների շարժվենք առաջ:

Նվեր Մնացականյան. Պարոն Քոչարյան, նույն հարցը առաջացել էր ավելի վաղ, որ այն, ինչ Դուք թվարկեցիք իսկապես անընդունելի էր ոչ թե վեց տարի հետո, այլ՝ հինգ տարի հետո, չորս տարի հետո: Ավելի վաղ հնարավոր չէ՞ր գնալ, կատարել այս գործողությունները, կամ այն, ինչ կատարում էր թուրքական կողմը, դա արդեն մեզ չէ՞ր հուշում դիմել այս քայլին:

Շավարշ Քոչարյան. Գիտե՞ք, խնդիրը հետևյալն է. այնուամենայնիվ դիտարկենք նպատակը՝ ինչ նպատակ էին հետապնդում Հայաստանի իշխանությունները, Հայաստանի Հանրապետության նախագահը, երբ նախաձեռնեց այդ գործընթացը: Ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ դա արվում էր հենց հայկական կողմի նախաձեռնությամբ: Նպատակը շատ պարզ և հասկանալի էր երկու հարևան պետությունների համար` չնայած այդպիսի անցյալին` անհրաժեշտ է գնալ հարաբերությունների կարգավորմանը:

Անընդունելի է, երբ 21-րդ դարում կա փակ սահման, չկան դիվանագիտական հարաբերություններ, և չի երևում որևէ հեռանկար՝ քայլ առ քայլ այդ ամենը կարգավորելու: Նպատակը դա էր, շատ պարզ նպատակ էր դրված:

Եվ որպեսզի այդ նպատակին հասնել՝ հաշվի առնելով այն բարդությունները, որոնք առկա են, դրվել էր շատ պարզ մի սկզբունք՝ շարժվել առաջ՝ առանց նախապայմանների:

Հայկական կողմն ուներ շատ արդարացի նախապայմաններ, որոնք կարող էր միշտ ներկայացնել: Առաջին. «Թուրքիա, որպեսզի մենք խոսենք հարաբերությունների կարգավորման մասին, դու պարտավո՛ր ես, դա քո՛ բարոյական պարտքն է, դու պե՛տք է ընդունես և ճանաչես Հայոց ցեղասպանությունը, որն իրականացվել է քո՛ նախորդների կողմից՝ Օսմանյան կայսրությունում»:

Երկրորդը շատ արդարացի՝ միջազգային իրավունքին լիովին համապատասխան պահանջ կլիներ. «Բացի՛ր միակողմանի փակված սահմանը: 21-րդ դարում չի կարող Եվրոպայի տարածքում, իսկ մենք Եվրոպայի խորհրդի անդամ ենք, լինել փակ սահման», որից հետո շարժվենք:

Հայկական կողմը, գիտակցելով այն բարդությունները, որոնք կան այդ կարգավորման գործընթացում, այդպիսի նախապայմաններ չդրեց, և նույնը ակնկալում էինք Թուրքիայի կողմից: Ամբողջ բանակցային գործընթացը հենց դրա վրա էր հիմնված, սակայն արդեն ստորագրման պահին, ստորագրելուց հետո սկսեց թափ առնել այդ նախապայմանների առաջադրումը: Եվ Ձեր ուղղած հարցը շատ հստակ է՝ արդյոք դա չէ՞ր երևում հենց ստորագրման ժամանակ, երբ ամբողջ արարողությունը այդքան հետաձգվեց, քանի որ Թուրքիայի արտգործնախարարը, ով այսօր վարչապետն է, փորձում էր նախապայմաններ ներկայացնել, իհարկե, երևում էր:

Ավելի ուշ կրկին երևում էր: Բայց խնդիրը կայանում է հետևյալում՝ վերջիվերջո ի՞նչ տվեցին այդ արձանագրությունները: Մի կողմից բացահայտվեց Թուրքիայի իրական դիմակը, Թուրքիայի իրական մոտեցումները, Թուրքիայի ոչ պատրաստ լինելը՝ առերեսվելու իր պատմության հետ, և երկրորդը, որը երևի որևէ դեպքում չի կարելի թերագնահատել, դա այն ալիքն էր, որը բարձրացավ բուն Թուրքիայում: Հենց Թուրքիայում սկսվեց ժխտողականության դեմ հասարակական շարժումը...

Նվեր Մնացականյան. Ձեր նշածներից ո՞ր նպատակն էինք մենք հետապնդում:

Շավարշ Քոչարյան. Մեզ համար առաջնային նպատակն էր անկեղծորեն գնալ հարաբերությունների կարգավորմանը: Բայց մենք ստացանք առաջինը հենց Թուրքիայի հասարակության կողմից լուրջ արձագանք, լուրջ ալիք, որտեղ արդեն բացեիբաց խոսում են՝ «այո՛, ինչի՞ մասին է խոսքը, եղել է ցեղասպանություն, և պետք է իշխանությունը ճանաչի»: Ու դա փոքր բան չէ, որովհետև մեր ժողովուրդները աշխարհագրորեն պետք է կողք կողքի ապրեն:

Նվեր Մնացականյան. Արձանագրությունների հետ կանչելը շատ հավանական էր, և գրեթե բոլորը այդ մասին էին խոսում Հանրապետության Նախագահի՝ ՄԱԿ-ում ելույթից հետո...

Շավարշ Քոչարյան. Այո:

Նվեր Մնացականյան. Բայց կրկին հապաղում տեղի ունեցավ, կրկին որոշակի ժամանակ անցավ, կարծես նույն սպասողական...

Շավարշ Քոչարյան. Գիտե՞ք, իրականում, եթե խոսքը գնար ընդհանուր առմամբ չեղյալ հայտարարելու այդ ստորագրությունը և ասելու՝ գոյություն չունեն, դա մի քայլ կլիներ: Տվյալ պարագայում կատարվել է այլ քայլ: Քայլը կայանում է նրանում, որ մենք ազդանշան ենք տվել, որ թույլ չենք տա այդ բոլոր աղավաղումները, ժխտողականությունը, այդ փորձերը՝ կապել կարգավորումը Ղարաբաղի հետ: Ասել՝ «դե մեկ-երկու տարածք տվեք», հետո՝ «մեկ տարածք տվեք»... Այնպիսի տպավորություն է, որ մեր ազգային լրջագույն խնդիրը թուրքական կողմը կարծում է՝ կարող է դառնալ սակարկության առարկա:

Նվեր Մնացականյան. Պարոն Քոչարյան, հենց այս օրերին, միգուցե չգիտեմ՝ ինչու աննկատ մնաց դա, բայց թուրքական կողմից և իշխանության առաջին դեմքերի մակարդակով հնչում են՝ «գոնե մեկ շրջան հետ տվեք»...

Շավարշ Քոչարյան. Արդեն գոնե մեկ:

Նվեր Մնացականյան. Դուք հետևու՞մ եք...

Շավարշ Քոչարյան. Այո:

Նվեր Մնացականյան. Մենք դրան չարձագանքեցինք: Կարիքը չկա՞ արդյոք:

Շավարշ Քոչարյան. Որովհետև անլուրջ է: Նախ առաջինը. ի սկզբանե ամբողջ այս գործընթացը հիմնված էր նրա վրա, որ ղարաբաղյան խնդիրը չպետք է կապվի հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հետ: Հենց սա վառ ապացույցն է այն հանգամանքի, որ Թուրքիան նախապայմաններով է առաջնորդվում, իսկ նախապայմանների դեպքում մենք չպետք է անգամ արձագանքենք, մենք ընդամենը արձանագրում ենք, որ մենք շարժվում ենք առանց նախապայմանների: Մեր նմանատիպ արձագանքը կարող էր լինել՝ «բացի՛ր սահմանը, հետո խոսենք, ճանաչի՛ր ցեղասպանությունը, հետո խոսենք»: Դուք ուշադրություն դարձրեք, որ այդ տեսակետից հայկական կողմը եղել է շատ պարկեշտ խաղի կանոնները պահպանող և դա կշարունակի այնքան ժամանակ, քանի դեռ լիովին չի փակված կարգավորման գործընթացն իրականացնելու հեռանկարը:

Նվեր Մնացականյան. Պարոն Քոչարյան, մի պահ վերադառնանք այն դժգոհություններին, առավելապես՝ հայաստանյան դժգոհություններին, որոնք առկա են անմիջապես արձանագրությունները ստորագրելուց հետո, երբ շատ էր հղում արվում, որ այս արձանագրությունները՝ այս տեսքով, միակողմանի են և ավելի շատ բխում են Թուրքիայի շահերից: Հիմա Թուրքիային պատկերացնենք այստեղ, եթե Թուրքիայի շահերից էր բխում, ապա ի՞նչն էր նրանց հետ պահում այս արձանագրությունները ստորագրելուց:

Շավարշ Քոչարյան. Ակնհայտ է, որ եթե իրենց շահերից բխեր, իրենք արդեն վաղուց կվավերացնեին և կփորձեին կյանքի կոչել: Այսինքն՝ սա այն դեպքը չէր:

Նվեր Մնացականյան. Դրա համար եմ ես Ձեզ հիշեցնում հայաստանյան դժգոհությունները:

Շավարշ Քոչարյան. Այո, կային: Արձանագրությունների չստորագրման, լիարժեք այդ գործընթացից հրաժարվելու կողմնակիցները նշում էին, որ դրանով ճանաչվում է սահմանը: Մյուս կողմից հիշենք այն քննարկումները, որոնք եղան Թուրքիայի Ազգային ժողովում, երբ Դենիզ Բայկալը՝ իրենց կուսակցություններից մեկի ղեկավարը, բացեիբաց ասաց՝ «այս ի՞նչ եք անում, ինչու՞ չեք ֆիքսել ներկա սահմանը, ինչու՞ չեք հղում կատարել Կարսի պայմանագրի վրա», որը թուրքական կողմի երազանքն էր ամբողջ բանակցային գործընթացում: Այսինքն՝ սա այն դեպքն է, երբ առաջ շարժվելու համար շատ անգամ հարցեր կան, որոնք ուղղակի պետք էլ չի հստակեցնել, կողմերը կարող են մնալ իրենց դիրքորոշումներին, բայց, այնուամենայնիվ, նպաստեն, որ լինի առաջընթաց հարաբերությունների կարգավորման հարցում:

Նվեր Մնացականյան. Բերեք ուշադրություն դարձնենք նաև այն պահի վրա, երբ արձանագրությունները հետ կանչեց Նախագահը: Ինչու՞ ընտրվեց այս պահը:

Շավարշ Քոչարյան. Իհարկե, դա Նախագահի որոշելիք հարցն է, բայց դրա մասին նա ահազանգեց դեռ ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի ամբիոնից, որ այն վարքագիծը, որը դրսևորում են թուրքական իշխանությունները, պարտադրում են դրա մասին մտածել: Մյուս կողմից այս ժամանակահատվածում տեղի ունեցան բավականաչափ բուռն զարգացումներ և՛ տարածաշրջանում, և՛ մեզ մոտակա հատվածում, և՛, ընդհանուր առմամբ, աշխարհում: Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցից առաջ Թուրքիան նույն իր ժխտողական քաղաքականությունը արդեն նոր կերպարանքով շարունակում է իրականացնել: Մասնավորապես, իհարկե, շատ անպարկեշտ քայլ էր, երբ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի կողմից Թուրքիայի Նախագահին ապրիլի 24-ի արարողությանը մասնակից լինելու հրավերին ի պատասխան՝ Թուրքիայի Նախագահը հենց ապրիլի 24-ին տեղափոխեց Գալիպոլիի ճակատամարտը նշելու օրը և առանց պատասխանելու հրավերին՝ վերջինս հրավիրեց հրավիրողին այդ նույն օրը Թուրքիա: Իհարկե, դա արդեն բոլոր, նույնիսկ բարոյական կանոններից դուրս քայլ էր: Այս մոտեցումը ևս ցույց է տալիս, որ, ցավոք սրտի, Թուրքիայի իշխանություններն արդեն իրականությունից բավականին կտրված են իրենց ժխտողականության մոտեցումներում:

Նվեր Մնացականյան. Նեղ հայաստանյան մի քանի դիտարկումների վրա ուշադրություն դարձնենք: Շատ է ասվում, որ արձանագրությունների հետկանչը ուղիղ կապ ունի 100-ամյա տարելիցի հռչակագրի հետ, անգամ բխում է հռչակագրի տրամաբանությունից:

Շավարշ Քոչարյան. Գիտե՞ք, նախ հռչակագիրը բացառիկ երևույթ էր մեր իրականության մեջ, երբ որ մի տեքստ է ընդունվում, և այդ տեքստը ընդունելիս մասնակից են այդ տեքստի մշակմանը, խմբագրմանը, վերջնական տեքստին բերելուն ըստ էության բոլոր հայկական կառույցները՝ լինեն դրանք պետական, կրոնական, հասարակական, քաղաքական: Բնական է, որ այդ տեքստը իր մեջ պետք է պարունակեր բոլոր առկա մոտեցումների արտահայտումը: Հռչակագիրը փորձել է արտահայտել, թե ինչպիսին է մոտեցումը հայերի բոլոր շերտերի, բոլոր հատվածների՝  այս կարևորագույն հարցի վերաբերյալ: Մյուս կողմից ես չէի կապի ուղղակի այդ հռչակագիրը և Նախագահի քայլը:

Նվեր Մնացականյան. Հայաստանի ներքին տրամադրությունները կապ ունե՞ն այս քայլի հետ:

Շավարշ Քոչարյան. Ներքին տրամադրությունները շատ արդարացի դժգոհություններն են: Երբ հնչում են Էրդողանի կամ Դավութօղլուի այս կամ այն անպարկեշտ արտահայտությունները՝ մեկ վիրավորում են մեր Սփյուռքին, մեկ փորձում են ներկայացնել Ցեղասպանության ժամանակ մազապուրծ եղած հայկական Սփյուռքը՝ որպես թուրքական համայնք. դա շատ ավելի վիրավորական է Սփյուռքի համար, և չի կարող վրդովմունք չառաջացնել նույնիսկ Թուրքիայում: Առանձին և՛ քաղաքական գործիչներ, և՛ մտավորականներ, և՛ գիտնականներ ուղղակի մատնանշում են այդ կոպիտ անպարկեշտ քայլերը, սխալները, որոնք իրականացնում են Թուրքիայի իշխանությունները:

Նվեր Մնացականյան. Թուրքիայի իշխանությունների առաջին արձագանքները կան արդեն: Վստահ եմ՝ Դուք էլ եք ծանոթ: Արտգործնախարարության կողմից արդեն մեզ ոչ անկեղծ լինելու մեջ են մեղադրում: Ուղղակի չի ասում, սակայն «ոչ անկեղծը» ի՞նչ է ենթադրում այստեղ:

Շավարշ Քոչարյան. Շատ երկչոտ արձագանք է, նույնիսկ չկա դրա հեղինակը` մամուլի խոսնա՞կն է, ո՞վ է: Թուրքիայի արտգործնախարարությունից հայտնում են, որ այդ քայլը սխալ էր և անկեղծ չէր: Այ քեզ բան: Այդ ո՞ր անկեղծության մասին են խոսում Թուրքիայի իշխանությունները, որի վարքագիծը դեմ է նույնիսկ տարրական մարդկային նորմերին:

Նվեր Մնացականյան. Այլ է պատկերը զանգվածային լրատվամիջոցներում` շատ մեծ կարևորություն են տալիս, և առաջին էջերին է հայտնվել մեր քայլը թուրքական լրատվամիջոցներում, բայց այդ մասին առանձին հետո առիթ կլինի խոսել, հիմա պրոցեդուրալ՝ ի՞նչ է սպասվում այստեղ: Մենք, երբ ասում ենք՝ արձանագրությունները հետ ենք կանչում, ստորագրություններին ինչքանո՞վ է սա առնչվում:

Շավարշ Քոչարյան. Չի առնչվում: Խնդիրը հետևյալում է կայանում: Մեզանում ստորագրելուց հետո գործընթացը գնաց՝ ըստ բոլոր ներպետական ընթացակարգերի: Այսինքն՝ եղավ Սահմանադրական դատարանի որոշումը, մտավ Ազգային ժողով, և պետք է արդեն Ազգային ժողովում սկսվեին քննարկումներ՝ հանձնաժողովներում, լիագումար նիստում, բայց այդ բոլորը կանգնեցվեց հենց այն պատճառով, որ թուրքական կողմը սկսեց խոսել նախապայմաններով: Թուրքիայում էլ, ըստ էության, ֆորմալ առումով, Ազգային ժողովում է: Բայց, հիշեցնեմ, որ իրենց Արտաքին հարաբերությունների կոմիտեի նախագահը՝ Մերջանը, հրապարակային հայտարարություն արեց՝ ասելով, թե՝ «ի՞նչ տարբերություն, այս արձանագրությունները լինեն կառավարության դարակում, թե՞ իր դարակում. միևնույն է, քայլեր չեն իրականացվելու»: Իսկ հայկական կողմի համար տրամաբանական չէր քայլեր չիրականացնելու պայմաններում անվերջ պահել արձանագրությունները Ազգային ժողովի դարակում:

Նվեր Մնացականյան. Նա հայտարարել է սառեցնելու մասին, նա քայլեր չի ձեռնարկում, բայց սառեցրել է արձանագրությունները: Դիվանագիտական վերաբերմունքը այդպիսին է:

Շավարշ Քոչարյան. Մեր Նախագահը հայտարարել էր, որ գործընթացը առկախում է, բայց առկախել նշանակում է, որ արձանագրությունները գտնվում են այնտեղ, որտեղ այդ պահին գտնվում էին, այսինքն` Ազգային ժողովում: Այժմ այնտեղից հետ են կանչվել:

Նվեր Մնացականյան. Իսկ մենք ունե՞նք նաև երկրորդ քայլը՝ անելու: Ուզում եմ հասկանալ մեր հաջորդ քայլը:

Շավարշ Քոչարյան. Մենք ունենք տարբեր քայլեր իրականացնելու հնարավորություն: Մենք կարող ենք ընդհանրապես ստորագրությունները չեղյալ հայտարարել, մենք կարող ենք և վավերացնել, այսինքն՝ ամեն ինչ կախված է ապագա զարգացումներից: Ինչպիսի՞ն կլինեն զարգացումները, ինչպիսի՞ն կլինի Թուրքիայի պահվածքը, արդյո՞ք կփոխվի, և եթե այո, ապա դեպի ո՞ր կողմ կփոխվի: Այնպես որ մենք քայլեր ունենք տարբեր ուղղություններով: Բայց ամենակարևորը կայանում է նրանում, որ տվյալ պարագայում կրկին այդ ֆուտբոլային տերմինաբանությամբ` գնդակը իրենց դաշտում է, և ակնհայտ է, որ շահագրգիռ պետությունները, միջազգային հանրությունը սպասելու են քայլեր Թուրքիայի կողմից:

Նվեր Մնացականյան. Դե նրանք չարտահայտվել էլ չեն կարող, պետք է ասեն` հետագան ինչպիսին է լինելու: Հիմա հետագայի մասին. մեր այս քայլը ենթադրու՞մ է, որ մենք հայ-թուրքական հարաբերություններում Թուրքիայի հետ վերջակետ ենք դնում, թե՞ նոր փաստաթղթի հավանականություն կա:

Շավարշ Քոչարյան. Եթե Նախագահը ստորագրությունը չեղյալ հայտարարեր, ապա միայն տեսականորեն կարող էր նոր գործընթաց սկսվել:

Նվեր Մնացականյան. Որպես եզրակացություն, այս վեց տարիներն ո՞ւմ օգտին աշխատեցին:

Շավարշ Քոչարյան. Ես մատնանշեցի թուրքական հասարակությունում այն ալիքը, որը բարձրացել է և արդեն դժվար է կասեցնել: Պետք է հիշել նաև, որ այս ժամանակահատվածում երկու պետություն՝ Հունաստանը և Սլովակիան, քրեականացրին ժխտողականությունը, ամենաէականը՝ երևաց Հայաստանի իշխանությունների անկեղծ ձգտումը՝ կարգավորելու հարաբերությունները, և մենք պայմանավորվածությանը հակառակ որևէ քայլ չենք կատարել՝ ի տարբերություն Թուրքիայի իշխանությունների, որոնք անընդհատ առաջնորդվում են նախապայմաններով: Թուրքիայի իշխանությունների այսպիսի վարքագծի արդյունքում այս վեց տարիներն աշխատեցին ի վնաս կարգավորման գործընթացի:

Նվեր Մնացականյան. Շնորհակալություն: «Հարցազրույցն» էր եթերում՝ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Շավարշ Քոչարյանի հետ: Հաջողություն: