Արտակ Մանուկյան․ Շնորհակալություն։ Հարցս հետևյալն է. oրինակ՝ նույն Սևծովյան հանձնաժողովում ես պարբերաբար բարձրացնում եմ Հայաստանի անդամավճարների վերանայման հարցը, քանի որ COVID-19-ով պայմանավորված այդ այցելությունները չեն իրականացվում, իսկ այլ հավասար պայմաններում մուտքավճարները կամ անդամավճարները նաև այդ համատեղ հանդիպումների համար են։ 2020թ․ այդ հոդվածով կամ դրանով պայմանավորված վերանայումներ եղե՞լ են, և եթե եղել են՝ որքա՞ն է դրա տնտեսումը։

Արա Այվազյան․ Շնորհակալություն, պարոն Մանուկյան։ Ընդհանուր առմամբ, 2020թ․ համավարակի և պատերազմի արդյունքում մեր նախատեսված բյուջեն վերանայվել է, և բավական մեծ խնայողություններ են եղել, որոնք վերադարձվել են պետական բյուջե։ Այս տարվա ընթացքում, նորից համավարակի սահմանափակումներից ելնելով, բյուջեն պետք է ավելի ճկուն լինի և օգտագործվի խիստ արդյունավետության պայմաններում։ Իսկ թիվը դեռ վերջնական հստակեցված չէ։

Շիրակ Թորոսյան. Շնորհակալություն, պարոն նախարար, ներկայացման համար։ Նախ նշեմ, որ իմ կարծիքով՝ մենք պետք է մեծ տերությունների, մեծ խաղացողների հետ մեր հարաբերությունները բոլորովին այլ սկզբունքի վրա կառուցենք՝ հաշվի առնելով գեոպոլիտիկ տարաբնույթ շահերը, աշխարհաքաղաքական իրողությունների վրա նրանց մեծ ազդեցությունը։ Բայց նաև մենք ունենք տարածաշրջանում երկրներ, հարևաններ, որոնք մեզ դառնում են բնական դաշնակից՝ ունենալով պատմական և արդի բազմաթիվ հակասություններ Թուրքիայի հետ, դեռ Ադրբեջանը թողնում եմ մի կողմ: Հունաստան, Կիպրոս, Սիրիա, Լիբանան, Իրաք. երկրներ, որոնք այսօր էլ անընդհատ տուժում են Թուրքիայի ագրեսիվ հռետորաբանությունից և կոնկրետ գործողություններից։ Մենք ունենք մի հարաբերությունների եռակողմ ձևաչափ՝ Հայաստան-Կիպրոս-Հունաստան: օրերս Հայաստան էր այցելել Իրաքի պաշտպանության նախարարը։ Ինչ-որ բաներ տեսանելիորեն ձևավորվում են։ Չեք կարծու՞մ, որ այդ ձևաչափերը պետք է շատ ավելի ակտիվացնել այն առումով, որ այդ երկրները կոնկրետ հարվածներ են ստանում այսօր Թուրքիայից, ինչպես մենք, և կոնկրետ խնդիրներ ունեն՝ դիմակայելու այդ հարվածներին, ինչպես մենք։ Եվ այդ պարագայում մենք դառնում ենք բնական դաշնակիցներ, և միգուցե, մեզ պետք է համախմբել մեր ուժը նմանատիպ իրավիճակում ավելի արդյունավետ գործելու համար։ Շնորհակալություն։

Արա Այվազյան. Շնորհակալություն: Բնականաբար, վերջին պատերազմի արդյունքները մեզ ստիպում են չափազանց պրագմատիկ մոտենալ մեր արտաքին քաղաքական օրակարգին, և, ինչպես նշել եմ, առաջին մեր խնդիրը, հատկապես հիմա, պետք է լինի Հայաստանի անվտանգային օրակարգը և Հայաստանի շուրջ բարենպաստ մթնոլորտի ձևավորումը: Մենք այս համավարակի պայմաններում, ինչպես նշեցի, ունենք ճամփորդելու բնական սահմանափակումներ, բայց այս ընթացքում ունեցել եմ մի շարք այցելություններ, և զուգահեռաբար մենք շատ ակտիվ ներգրավվածություն ենք ապահովում հեռավար ձևաչափերում տարբեր գործընկերների հետ: Ձեր նշած ձևաչափերը մեր օրակարգի մեջ են: Հայաստանը, առավել քան որևէ երկիր, շատ լավ գիտի խաղաղության արժեքը, և մենք թշնամիներ չենք փնտրում. մենք ամեն ինչ անելու ենք, որպեսզի Հայաստանի Հանրապետության շուրջ ձևավորվի իսկապես կայուն անվտանգային մթնոլորտ: Շնորհակալություն. 

Շիրակ Թորոսյան․ Շնորհակալություն, պարոն նախարար: Ընդհանուր առմամբ, կիսում եմ Ձեր տեսակետը՝ անվտանգության մթնոլորտ ձևավորելու և հնարավորինս թշնամանքից խուսափելու տեսանկյունից, բայց ուզում եմ նշել, որ մենք, այնուամենայնիվ, մեզնից անկախ, օբյեկտիվ պայմաններում գտնվում ենք այդ թշնամական իրավիճակում։ Դա դարերից է գալիս, պատմությամբ է գալիս, և, ցավոք, այսօր փաստացի իրողություն է։ Ես կարծում եմ, որ մեր շուրջն անվտանգային համակարգ ստեղծելու առումով մենք պետք է շատ ակտիվ նաև նոր տիպի գործողությունների գնանք տարածաշրջանային երկիր դառնալու առումով։ Տեսեք՝ պատմությունը ինչ է ցույց տալիս, որ մենք դիմում ենք այն ուժերին, որոնք իսկապես կարող են դերակատարում ունենալ, բայց այդ դերակատարումն անմիջականորեն բխում է իրենց իսկ շահերից: Բայց տարածաշրջանային ինտեգրացիայի դեպքում մենք ունենք երկրներ տարածաշրջանում, ում հետ մենք ընդհանուր շահեր ունենք, և այդ շահերը, ոչ թե մեկը մյուսի հաշվին ինքնահաստատվելու, այլ մեկը մյուսին լրացնելու տեսանկյունից կզարգանան։ 

Եվս մեկ դիտարկում, որ մենք պետք է նաև վերանայենք այն երկրների հետ հարաբերությունները, ում հետ հարաբերություններ ստեղծելիս շատ ոգևորվել էինք։ Օրինակ՝ շատ անուններ չեմ տալու, բայց Իսրայելի անունը կտամ։ Մենք տեսաք, թե պատերազմի ժամանակ դրան նախորդող ընթացքում և հաջորդող ժամանակահատվածում ինչ վարքագիծ դրսևորեց, և կարծում եմ, որ մենք պետք է տեսանելի դիրքորոշում ցուցաբերենք նման դեպքերում։ Շնորհակալություն։ 

Արա Այվազյան. Շնորհակալություն, պարոն Թորոսյան: Դաշնակիցների առումով համաձայն եմ այն ամենի հետ, ինչ որ ասում եք, բայց ինչպես նշեցի, մեր արտաքին քաղաքականությունն այսօր լինելու է պրագմատիկ և ճկուն, առավել քան երբևէ: Դաշնակիցեր ձևավորելիս և ձեռքբերելիս մենք, նախևառաջ, պետք է ունենանք ընդհանուր ըմբռնումն այն մարտահրավերների և հնարավորությունների, որ ստեղծված իրավիճակը թելադրում է: Ինչպես նշեցի, մենք շատ ակտիվ, առարկայական ներգրավվածություն ունենք տարբեր գործընկերների հետ թե՛ արտատարածաշրջանային, և թե Ձեր թվարկած երկրների հետ: Կարծես թե ընդհանուր ըմբռնումը կա, որ ներկայիս մարտահրավերները, առավել քան երբևէ, հրամայական են դարձնում ավելի առարկայական փոխգործակցություն ձևավորելու մեր մղումը: 

Ինչ վերաբերում է ոգևորություններին, ես կարծում եմ՝ երկրների հետ հարաբերություններում ոգևորությունը տեղին չէ, եթե որևէ երկրի կողմից մեր անվտանգությանն առաջանում է սպառնալիք, ապա դա նաև մեր աշխատանքի թերացումն է: Կարծում եմ՝ յուրաքանչյուր, հատկապես՝ Ձեր նշած երկրի պարագայում, այն ոչ միայն տարածաշրջանային, այլև ավելի լայն շրջանակներում կարևոր գործոն է: Եվ մենք չենք կարող անտեսել այդ գործոնը: Շնորհակալություն: 

Արման Աբովյան. Պարո՛ն նախարար, տևական ժամանակ է, և հատկապես այս վերջին օրերին, իշխանության տարբեր բարձրաստիճան պաշտոնյաներ մշուշոտ և ոչ այդքան հասկանալի ակնարկներ են անում առ այն, որ տարածաշրջանում նոր իրավիճակ է ձևավորվել, և պետք է, այսպես կոչված, «կոռեկցիա» արվեն հարաբերությունները Հայաստանի և Թուրքիայի միջև: Ճիշտն ասած, անհասկանալի է՝ ինչի մասին է խոսքը: Երկրորդը. եթե այս պահին ինչ-որ կոնսուլտացիաներ կամ բանակցություններ են գնում Թուրքիայի հետ տարբեր հարցերի շուրջ, խնդրում եմ այդ հարցին էլ պատասխանեք, և Ձեր պատասխանելուց հետո ես կարձագանքեմ: 

Արա Այվազյան. Ես հետևել եմ նման հայտարարություններին, պարոն Աբովյան, և պետք է հիշեցնեմ, եթե մոռացել ենք, որ արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ Հայաստանի պաշտոնական դիրքորոշումը հնչեցվում է Հայաստանի Հանրապետության վարչապետի և արտաքին գործերի նախարարի կողմից: Բուն հարցին անդրադառնալով՝ նորից կրկնեմ, որ հայ ժողովուրդը, որը վերապրել է 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը, թերևս ամենալավը գիտակցում է խաղաղության գինը, և մենք չենք փնտրում թշնամիներ: 

Հայաստանի անկախացման առաջին իսկ օրվանից մինչև վերջերս Հայաստանը տարբեր նախաձեռնություններով է հանդես եկել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ, և վերջին գործընթացը, բոլորս լավ ենք հիշում, Ցյուրիխյան գործընթացն էր, որն ի չիք դարձվեց Թուրքիայի կողմից: 

Ընդհանրապես, ինչպես միջանձնային, այնպես էլ միջպետական հարաբերություններում ամենակարևորը փոխադարձության սկզբունքն է, և մեր՝ իրապես ազնիվ և առանց նախապայմանների հարաբերությունների կարգավորման վերաբերյալ նախաձեռնությունը չփոխադարձվեց պաշտոնական Անկարայի կողմից: Ավելին, անցած դարի հայատյացությունը, որի գագաթնակետն էր Հայոց ցեղասպանությունը, կարծես թե ոչ միայն չի դադարեցվել, այլև արտահանվել է մեր տարածաշրջան: Բնականաբար, մենք բոլորս շատ լավ գիտակցում ենք՝ ինչ հնարավորություններ և հեռանկարներ կարող են ստեղծել խաղաղությունը և ի վերջո, հաշտեցումը, բայց դրանք լոկ գեղեցիկ բառեր չեն: Որպեսզի իրապես լինի խաղաղություն մեր տարածաշրջանում, մենք ակնկալում ենք, որ Թուրքիան արմատական լուրջ փոփոխությունների կենթարկի Հայաստանի հանդեպ իր ագրեսիվ քաղաքականությունը և կվերացնի թշնամական գործողությունները: 

Արման Աբովյան․ Շնորհակալություն, պարոն նախարար։ Իմ սուբյեկտիվ կարծիքով Թուրքիան ոչինչ էլ չի վերանայի, քանի որ երբ մենք ուսումնասիրում ենք ինչպես Թուրքիայի, այնպես էլ՝ Ադրբեջանի թե՛ ներքին քաղաքականության, թե՛ արտաքին քաղաքականության, թե՛ պատմական առումով, բոլոր այդ ելևէջները, տեսնում ենք, որ հակահայկական թեզը մշտապես անկյունաքարային է եղել իրենց մոտ։ Երկրորդը՝ այնուամենայնիվ, կխնդրեմ արձագանքեք՝ արդյո՞ք կան Հայաստանի և Թուրքիայի միջև գործընթացներ, կոնսուլտացիաներ, կարող է աշխատանքային խմբերի կամ ուրիշ այլ ձևաչաձերով, միգուցե՝ երրորդ երկրների օգնությամբ։

Արա Այվազյան․ Շնորհակալություն, պարոն Աբովյան: Նախորդ հարցն ավարտեմ և կանցնեմ երկրորդ հարցին։ Պատմության մեջ շատ են եղել դեպքեր, երբ երկար ժամանակ ծանր, ողբերգական անցյալ ունեցող երկրներ, ի վերջո, գտել են քաղաքական կամք և հասկացել անհրաժեշտությունը՝ ձևավորել նորմալ, բարիդրացիական հարաբերություններ։ Ես հուսով եմ, որ Թուրքիան այդ գիտակցմանը վաղ, թե ուշ կգա։ Այնպես որ ես չեմ կարծում, որ Թուրքիան երբեք չի փոխի հայատյացության իր այդ կեցվածքը։ 

Երկրորդ հարցի վերաբերյալ նախկինում անդրադարձել եմ և հիմա կրկնում եմ․ ԱԳ նախարարությունը տեղյակ չէ որևէ ձևաչափի մասին, որում կարող են տեղի ունենալ խորհրդակցություններ կամ բանակցություններ պաշտոնական Անկարայի հետ։

Սոս Ավետիսյան. Պարո՛ն նախարար, նախ՝ թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել ԱԳՆ -ին և իր աշխատակազմին արված աշխատանքի համար և նաև պետականության համար դժվար ժամանակ ցուցաբերված պորֆեսիոնալիզմի համար, որովհետև դա խիստ կարևոր է հիմա: 

Ըստ էության, վերջին պատերազմից առաջ մեր ընդհանուր քաղաքական փիլիսոփայության մեջ բազմակողմ հարաբերությունները և բազմակողմ տարբեր հարթակներն ավելի արժևորված էին, գոնե իմ տեսանկյունից, և շատ անգամ երկկողմ հարաբերություններն այնքան էլ զարգացած չէին: Այդ ագրեսիայից հետո, որ տեղի ունեցավ Արցախի նկատմամբ, կա՞ ինչ-որ դիտարկում երկկողմ հարաբերությունների, կոնկրետ երկրների հետ վերաձևակերպելու, ավելի ուժեղացնելու, քանի որ պատերազմը նաև ցույց տվեց, որ երկկողմ հարաբերություններով դաշնակցային տրամաբանությունն ավելի կենսունակ է, քան բազմակողմ հարթակները, որոնք առկա են, և ընդհանուր տրամաբանությունը համաշխարհային այս կոնֆրոնտացիոն վիճակում Արևելքի և Արևմուտքի միջև հուշում է նաև, որ գնալով այդ դաշնակիցների ընտրության հարցերը ավելի պետք է պարզ դրվեն: Կա՞ այսպիսի տրամաբանություն, կան որևէ կերպ այդ աշխատակարգերի վերանայման հարցեր: 

Արա Այվազյան. Պարո՛ն Ավետիսյան, շնորհակալություն բարի խոսքերի համար, բայց մենք, ինչպես և բոլոր մնացյալ պետական օղակները, բնականոն ռեժիմով և ամենօրյա աշխատանքով ուղղակի կատարում ենք մեր պարտականությունները և փորձում առավելագույնն անել: 

Ձեր հարցին անդրադառնալով` և համաձայն եմ, և համաձայն չեմ: Մենք բոլոր ուղղություններով այս 30 տարիների ընթացքում ջանքեր ենք գործադրել՝ զարգացնելու փոխշահավետ համագործակցությունը: Դա եղել է և՛ երկկողմ հարթակում, և՛ բազմակողմ հարթակում: Բայց պետք է հասկանանք, որ շատ պարագաներում օբյեկտիվ պատճառներով, հաշվի առնելով Հայաստանի աշխարհաքաղաքական իրավիճակը, Հայաստանն ի վիճակի չի եղել լուրջ շահեր ապահովել մեր երկրում, և դրան նպաստել է նաև Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից ծրագրված և իրականացված մեկուսացման քաղաքականությունը: Հիմա նոր իրավիճակ է ստեղծվել: Շատ դժվար իրավիճակ է ստեղծվել և շարունակում է մնալ: Բայց մենք պետք է ունենանք տեսլական՝ թե ինչ երկիր ենք ուզում ունենալ, ինչ հասարակություն ենք ուզում ունենալ մեր այս փոքր հայրենիքում և ինչ հնարավորություններ ունենք: Կարծում եմ՝ չնայած այն բանին, որ ներկա պահին իրավիճակը տարածաշրջանում շարունակում է մնալ բարդ, սակայն մենք պետք է ունենանք այդ տեսլականը և ամենօրյա աշխատանքով կյանքի կոչենք: Այո, տեղի է ունենում աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի փոփոխություն, որը պայմանավորված է ուժի հավասարակշռության շոշափելի փոփոխությամբ՝ ոչ միայն մեր տարածաշրջանում, այլ գլոբալ առումով, ինչպես Դուք նշեցիք: Եվ այդ պարագայում մենք պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրենք մեր հնարավորությունները, մարտահրավերները և ըստ դրա՝ կառուցենք մեր փոխհարաբերությունները տարբեր դերակատարների հետ: Ուզում եմ ասել, որ մենք երբևիցե չպետք է մոռանանք անվտանգային տարրը մեր արտաքին և ներքին քաղաքականության պարագայում և շարունակենք կառուցել մեր արտաքին օրակարգը` խուսափելով սառը պատերազմի տրամաբանության վրա հիմնված տարբեր շահերի բախումների հարթակ դառնալու այդ քաղաքականությունից: Մենք իսկապես պետք է կառուցենք մեր հարաբերություններն այնպես, որ Հայաստանը և մեր տարածաշրջանը չդառնան տարբեր շահերի, իրարամերժ շահերի բախման կիզակետ: Շնորհակալություն: 

Հովհաննես Իգիթյան. Նախ, Ձեր նշած Լեռնային Ղարաբաղի ռեաբիլիտացիայի կոնցեպտը շատ կարևոր է, և կարծում եմ, որ եթե այդ կոնցեպտը դառնա, առաջին հերթին, մեր քաղաքական դաշտի, մեր սփյուռքի կոնցեպտը, ինձ թվում է՝ մենք կհասնենք նպատակներին, որովհետև եթե հաշվի առնենք այդ ֆոնը, որն առկա է միջազգային հանրության մոտ, ընդհանուր առմամբ, այդ ֆոնը պրոհայկական է: Այն  ուղերձները, որ մեզ ուղարկում են միջազգային կազմակերպությունները, ուղղակի երկրները, մենք տեսնում ենք, որ Ձեր նշած կետերը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հետ կապված, առակ են այնտեղ և, ըստ էության, մի նախադասությամբ եթե ասենք, հիմանկան քաղաքակիրթ երկրները տեսնում են, որ Արցախի հանդեպ տեղի է ունեցել ոչ արդար իրադարձություն: Ձեր ջանքերն, իհարկե, շատ կարևոր են, որ այդ մթնոլորտը ենթարկվի կապիտալիզացիայի. ոչ միայն երկրների հայտարարությունների, այլև միջազգային կազմակերպությունների բանաձևերի տեսքով դա նշվի, որ հետագայում դա օգնի Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի վերջնական, երկարատև լուծմանը: Իհարկե, այս հարցի հետ կապված Դուք կարող եք չպատասխանել, քանի որ քաղաքական հարց է: Շատ կարևոր է, որ Հայաստանից ընդհանուր մեսիջներ գնան քաղաքական դաշտից: Եվ դա շատ կարևոր է, որովհետև ցանկացած հարց միջազգայնորեն կլուծվի այն ժամանակ, երբ պատճառը հստակ լինի, իսկ պատճառը հետևյալն է. Դուք նշեցիք Ձեր զեկույցի մեջ, ես կուզենայի ընդգծել, և բոլորս կարծում եմ, ընդդիմությունն էլ, որ այսօր մեզ հետ չէ, բայց լսում է, երևի հետևում է, պետք է ակտիվ լինի այդ հարցում. այն է, որ Արցախի հանդեպ ագրեսիայի պատճառը եղել է, առաջին հերթին, Ադրբեջանի կողմից բոլոր պայմանավորվածությունների խախտումը, Թուրքիայի՝ մեր տարածաշրջանում ագրեսիվ գործողությունները և, իհարկե, վարձկանների օգտագործումը: Դուք նշեցիք, և մենք պետք է Ձեզ հետ միասին ռազմագերիների հարցում շարունակենք միասին աշխատել: Արդեն պարզ երևում է, որ այն բանաձևը, որ Ադրբեջանը հանրայնացնում է, այն է, որ այս մարդիկ դուրս են բոլոր այն կոնվենցիաներից՝ որպես ռազմագերի,: Իրավական տեսակետից դա միֆ է, և ոչ մի երկիր՝ բացի Ադրբեջանի մեկ-երկու դաշնակիցներից, չիընդունում: 

Եվ հարցս. քանի որ մենք պետք է բերենք օրակարգ, մենք այսօր ծրագիրն ենք քննարկում, ֆինանսական հարցերն են, Ձեր կարծիքով, ի՞նչ լրացուցիչ աջակցություն է պետք, որովհետև Ձեզ վրա հիմա հիմնականում դրված է այս նոր թեզի առաջմղումը՝ հաշվի առնելով, որ Հայաստանում քաղաքական դաշտը զբաղված կլինի նաև ընտրություններով, և Դուք՝ միակ գործող, մշտական աշխատող մարմինը կլինեք այս ընթացքում, մինչև ընտրություններին գնալը: Ազգային Ժողովը և մեր հանձնաժողովն ի՞նչ աջակցություն կարող են ունենալ՝ նպաստելու այն ծրագրի իրականացմանը, որ Դուք ներկայացրեցիք: Շնորհակալություն: 

Արա Այվազյան. Շնորհակալություն, պարո՛ն Իգիթյան: Ես կարծում եմ՝ այս պատերազմը մեկ անգամ ևս ի ցույց դրեց մի շատ պարզ իրողություն, որը մենք ի սկզբանե ասում էինք, բայց տարիների ընթացքում տարբեր պատճառներով այդ թեզը մոռացության էր մատնվել: Այս ագրեսիայի արդյունքում, կարծում եմ, այն մարդիկ, ովքեր ուզում են տեսնել, այն երկրները, որոնք ուզում են հասկանալ, իրենց մոտ շատ պարզ հստակեցում է տեղի ունեցել. Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը տարածքային վեճ չէ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Սա մի այլ, նոր ցեղասպան ծրագրի իրականացման կանխարգելման մասին է: Եվ հիմա, երբ տարբեր միջազգային կառույցներ, երկրներ ականատես են լինում, թե Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած տարածքներում ինչպես է իրականացվում լիակատար հայաթափություն, ինչպես է մեր պատմամշակութային ժառանգությունը ոչնչացվում, բնաջնջվում, կեղծվում, ինչպես են իրենց մոտ անմարդկային վերբերմունքի ենթարկվում մեր գերեվարաված քաղաքացիները: Նրանց մոտ, կարծեմ, գնալով ավելի հասունանում է այն համոզմունքը, որ Արցախը չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում: Եթե այն լինի Ադրբեջանի կազմում, նշանակում է Արցախն առանց հայության: Սրա մասին է մեր պայքարը: Եվ կարծում եմ՝ այդ իրականությունը գնալով ամրագրվում է միջազգային հանրության մոտ: 

Ինչ վերաբերվում է ապագա աշխատանքներին՝ առաջ տանելու մեր պետական և ազգային օրակարգը՝ անկախ ներքաղաքական զարգացումներից, Արտաքին գործերի նախարարությունը և ողջ համակարգը շարունակելու են իրենց բնականոն աշխատանքը: Օգտվելով առիթից՝ կցանկանայի հատուկ շնորհակալություն հայտնել մեր խորհրդարանին, հատկապես՝ այս հանձնաժողովին և բոլոր անդամներին, որոնց հետ այս ընթացքում մենք իսկապես հաստատել ենք շատ արդյունավետ համագործակցություն, խորհրդակցություն: Լավ է, թե վատ, ի տարբերություն նախկինի, դիվանագիտությունն այսօր միայն պետությունների ղեկավարների և դիվանագետների մենաշնորհը չէ. այսօր դիվանագիտությունը շատ ավելի լայն հասկացություն է: Դրանում կան շատ դերակատարներ, և ես միշտ առանձնացրել եմ խորհրդարանական դիվանագիտության դերը, որովհետև հատկապես ժողովրդավարական երկրների պարագայում խորհրդարանական դիվանագիտությունը իրապես կարող է լինել շատ կարևոր գործիքակազմ՝ մեր պետական և ազգային նպատակներին հասնելու համար: Շնորհակալություն: 

Տաթևիկ Հայրապետյան․ Պարոն Այվազյան, Դուք շատ բարդ փուլում եք ստանձնել արտգործնախարարի պաշտոնը, և իսկապես շնորհակալ եմ Ձեր ջանքերի և նաև բոլոր դիվանագետներին իրենց աշխատանքի համար։ Պատերազմը և դրանից հետո ստեղծված իրողությունները հարված էին ինչպես ողջ պետությանը, այնպես էլ  արտաքին գերատեսչությանը։ Հարցս հետևյալն է․ Դուք խոսեցիք, որ Մամեդյարովի հեռացումից առաջ սկսել էր ժողովուրդներին խաղաղության նախապատրաստման գործընթաց, և ես հիշում եմ, որ նախորդ նախարարը՝ պարոն Մնացականյանը, բազմիցս խոսում էր համապատասխան մթնոլորտի ստեղծման կարևորության մասին, որն էլ, ըստ էության, շատ նյարդայնացրեց Ալևին, և նա գնաց ավելի ռադիկալ քայլերի՝ հեռացնելով նախարարին և հետո արդեն սանձազերծելով պատերազմ։ Վերջին շրջանում Ալիևը հաճախ խոսում է խաղաղության, հնարավոր համակեցության մասին, խոսում է, տարբեր գեղեցիկ բառեր է օգտագործում, բայց, իհարկե, դրան զուգահեռ շարունակում է սպառնալիքներ ներկայացնել Սյունիքի ուղղությամբ, ինչպես նշեցիք, վանդալիզմի տարրեր հայկական մշակութային ժառանգության ուղղությամբ, հրաժարվում և ձգձգում է վերադարձնել գերիներին և հնարավորինս ձգձգում է այդ հարցը՝ ըստ էության հոգեբանական բավականին բարդ վիճակի մեջ դնելով և՛ մեր հանրությանը, և, հատկապես հարազատներին։ Այս կոնտեքստում հարցը հետևյալն է․ ի՞նչ հնարավորություններ եք տեսնում: Դուք խոսում եք անվտանգության միջավայրի մասին, որն իսկապես շատ կարևոր է: Ադրբեջանական կողմից Դուք տեսնու՞մ եք հնարավորություններ այդ միջավայրի ուղղությամբ աշխատելու համատեքստում։ Եվ առաջիկայում նախատեսվում է հանդիպում ԱՊՀ արտգործնախարարների մակարդակով։ Հնարավո՞ր է այդ շրջանակներում հանդիպում Ձեր ադրբեջանցի գործընկերոջ հետ։ Կամ եթե ոչ այդ շրջանակներում՝ կա՞ առաջիկայում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության ֆորմատում նախատեսված հանդիպում։ 

Արա Այվազյան․ Շնորհակալություն, տիկին Հանրապետյան։ Դուք ինքներդ արդեն պատասխանեցիք Ձեր հարցին, որ իրարամերժ հայտարարություններ են հնչում. մի կողմից՝ Ադրբեջանը ցանկանում է միջազգային հանրության մոտ ստեղծել տպավորություն, որ հակամարտությունն ավարտված է, հարցը լուծված է, և մենք հիմա պատրաստվում ենք խաղաղության։ Բայց մյուս կողմից՝ իր խոսքերն ու գործերն ապացուցում են ճիշտ հակառակը։ Եվ թե ինչու է Ադրբեջանի նախագահն այդպես ականջ շոյող հայտարարություններ անում որոշ լսարանի համար, շատ պարզ է: Հեռու գնացող նպատաներ ունի: Բայց իրականությունն այլ է․ ավարտվել է պատերազմը, հակամարտությունը չի ավարտվել։ Եվ դրա մասին ասում ենք ոչ միայն մենք, այլև միջազգային հանրությունը, Մինսկի խմբի համանախագահները, միջազգային կառույցները, տարբեր դերակատարներ։ Որպեսզի մեր տարածաշրջանում իրապես ձևավորվի կայունության, անվտանգության և, ի վերջո, խաղաղության մթնոլորտ, պետք է անպայման հասցեագրել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ամենաառանցքային տարրը՝ Արցախի կարգավիճակի հարցը, որը պետք է խարսխված լինի Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի վրա։ Դա բոլորն են հասկանում։ 

Թերևս շատ քիչ դերակատարներ կան, որ դա չեն հասկանում։ Որպեսզի դրան հասնենք, դա երկար և դժվարին գործընթաց է, պետք է վերականգնել վստահության մթնոլորտը։ Վստահության մթնոլորտը մեկ օրում չի ձևավորվում։ Հատկապես հիմա՝ այս ցնցումից հետո ողջ տարածաշրջանում, անհապաղ պետք է լուծում գտնի մեր ռազմագերիների և քաղաքացիական անձանց հայրենադարձության խնդիրը։ Դա կլինի իսկապես շատ դրական քայլ հարևան երկրի կողմից։

Ինչ վերաբերում է շփումներին, այո, ես ապրիլի մեկին մեկնում եմ Մոսկվա՝ մասնակցելու ԱՊՀ շրջանակներում արտաքին գործերի նախարարների խորհդի նիստին: Այս պահի դրությամբ նման եռակողմ կամ երկկողմ շփում նախատեսված չէ, սակայն Խորհրդի ընթացքում, բնականաբար, կլինեն շփումներ տարբեր գործընկերների հետ։ 

Ինչ վերաբերում է Մինսկի խմբի համանախագահներին, ապա պարբերաբար տեղի են ունենում շփումներ թե՛ ողջ կազմով, թե՛ առանձին համանախագահ երկրների՝ և՛ արտգործնախարարների, և՛ դեպանների հետ։ Ես հատուկ նշեցի, որ այս նոր իրավիճակում մենք, առավել քան երբևէ, կարիք ունենք ուժեղ համանախագահության, մենք ասելով՝ ես ի նկատի ունեմ ոչ միայն Հայաստանին, այլ ամբողջ տարածաշրջանը։ Տարբեր պարամետրերի մասին հիմա քննարկումներ են գնում, և չեմ բացառում, որ ոչ հեռավոր ապագայում տեղի կունենա նրանց այցը տարածաշրջան և կլինեն նաև հանդիպումներ: Շնորհակալություն։ 

Տաթևիկ Հայրապետյան․ Քանի որ ռազմագերիների մասին խոսեցինք, ըստ էության, դա նաև իրենց հարազատներն են փաստում, որ օրեցօր միջազգային ճնշումն այդ հարցում Ադրբեջանի վրա ազդում է, և իմ կարծիքով, անկախ թե ինչ հայտարարություններ կհնչեն Ադրբեջանից կամ ինչ նպատակներ իր առջև կդնի Ադրբեջանը՝ այս հարցը ձգձգելով, խորհրդարանական դիվանագիտության և դիվանագետների համատեղ աշխատանքը պետք է լինի ամենօրյա ռեժիմով համառ և հաստատակամ, մինչև մեր վերջին հայրենակիցը Բաքվից ետ չվերադառնա: Ես վստահ եմ, որ մեր համառությամբ մենք կկարողանանք հաջողել՝ անկախ Ադրբեջանի պահվածքից։ 

Արա Այվազյան․ Ամբողջովին համաձայն եմ Ձեզ հետ։ Եվ իրապես, մեր համատեղ ջանքերի շնորհիվ, և դա ոչ թե պետք է, այլ այդպես էլ տեղի է ունենում, մեր արտաքին գերատեսչության համակարգի և նաև մեր խորհրդարանի շնորհիվ այդ խնդիրը դարձել է իսկապես շատ հնչեղ միջազգային ասպարեզում, և եթե հետևում եք, ապա ակնհայտ է, որ միջազգային ճնշումը օրեցօր աճում է: Պատանդառության այս գործելաոճը իսկապես դարձել է խնդրահարույց Ադրբեջանի համար։ Եվ ես կարծում եմ, որ այդ հարցը պետք է գտնի իր արագ լուծումը։ 

Անուշ Բեղլոյան. Պարոն նախարար, հիրավի, 2020թ. չափազանց բարդ տարի է եղել Արտաքին գործերի նախարարության համար հենց առաջին օրերից, և ես միանում եմ իմ գործընկերների շնորհակալական խոսքերին և ուզում եմ իմ գոհունակությունը հայտնել այն հսկայական աշխատանքով, որը ԱԳՆ-ն տարել է այս ընթացքում: Իմ հարցը վերաբերում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ասպեկտներին: Թուրք-ադրբեջանական այդ ագրեսիայի ընթացքում և քաղաքական տեսակետից, և պատմական տեսակետից դժվար էր չհիշել Հայոց ցեղասպանության դրվագները և չտեսնել այն տարրերը, որոնք մենք տեսանք այդ պատերազմական օրերին: Այս համատեքստում կարծում եմ, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը նույնպես ԱԳՆ կողմից դիտարկվում է ավելի ակտիվ, ավելի բարդ և փոփոխված ասպեկտներով: Կցանկանայի, հաշվի առնելով, որ ավելի քիչ, քան 2 ամսից մենք նորից ապրիլի 24-ին հիշատակելու ենք մեր նահատակներին, ես ուզում եմ, որ Դուք և՛ ինստիտուցիոնալ տեսակետից, և՛ փաստացի մի քիչ ավելի բացեք՝ ինչպիսի գործողություններ է պատրաստում և ինչպիսի քաղաքականություն է վարելու ԱԳՆ-ն Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի ակտիվացման գործում: Շնորհակալություն:

Արա Այվազյան. Ասեմ, որ ապրիլի 24-ը և Հայոց ցեղասպանությունը և դրա միջազգային ճանաչումը շարունակում են մնալ մեր արտաքին քաղաքական օրակարգի կարևոր հիմնախնդիրներից, առաջնահերթություններից մեկը: Յուրաքանչյուր ապրիլի 24-ը ոչ միայն մեր նահատակների ոգեկոչման օրն է, այլ նաև միջազգային ասպարեզում ցեղասպանությունների դատապարտման և կանխարգելման կարևոր օր է: Բնականաբար, այն, ինչ տեղի ունեցավ այս վերջին ամիսներին, մեկ անգամ ևս հիշեցրեց այն երկրներին, այն գործիչներին, որոնք պայքարում են համամարդկային արժեքների համար, այդ թվում՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ, որ Հայոց ցեղասպանության անպատժելիության պարագան շարունակում է ոգեկոչել նման ցեղասպան նպատակներ ունեցող քաղաքական գործիչներին: Այս տարի ես կարծում եմ՝ ապրիլի 24-ը կունենա հավելյալ խորհուրդ, և այդ օրը հայ ժողովրդի հետ մեկտեղ իրենց զորակցությունը Հայաստանին և հայ ժողովրդին կհայտնեն տարբեր երկրներ և պետական այրեր. աշխատանքներ տարվում են այդ ուղղությամբ: Շնորհակալություն: 

Արման Բաբաջանյան. Միանգամից ուզում եմ մի քանի արձանագրում անել Ձեր պատասխաններից, ելույթից։ Նախ՝ ես կարծում եմ, որ պատերազմն ինքնին ապացույցն է տապալված արտաքին քաղաքականության և այն ամբողջ կոնցեպտի, այն ամբողջ մոտեցումների, որոնք տարիներ ի վեր մշակվել են արցախյան կարգավորման ուղղությամբ, և ըստ էության, հանգեցրել են այդպիսի արհավիրքի, այդպիսի պատերազմի։ Պատերազմն ինքին վկայությունն է, որ պետությունն իր խաղաղ միջոցների ամբողջ գործիքակազմը տապալել է, այդ թվում նաև՝ խորհրդարանական դիվանագիտության, նաև արտաքին քաղաքական գերատեսչության աշխատանքները, որոնք 25-30 տարվա ձախողման ապացույցն են։ Շատ կարևոր է, որ մենք այսպիսի կարևոր քննարկումը հենց նաև այսպիսի անկեղծ արձանագրմամբ սկսենք: Ես ուզում եմ, որ մենք այստեղ նաև խոսենք, թե այդ հնգամյա ծրագրում ինչ աշխատանքներ ենք ծրագրել մեր գործընկերների հետ ԵՄ ուղղությամբ, Միացյալ Նահանգների ուղղությամբ, ՆԱՏՕ-ի, Չինաստանի, Իրանի, Վրաստանի, որոնց վարքը պատերազմի ընթացքում մեզ համար այդպես էլ մնում է անհասկանալի: Ի վերջո, ակնհայտ է, որ Ձեր իրավանախորդը հավաստիացնում էր առնվազն, որ մենք բավարար ջանքեր և աշխատանք տանում ենք բոլոր ուղղություներով: Իսկ իրականությունը բոլորովին այլ իրողություններ ի ցույց դրեց, որոնք մինչև հիմա մեզ համար մնում են անհայտ, որովհետև, ըստ էության, մենք պատերազմի ամենանախնական փուլում ակնկալում էինք, որ ինքնորոշման իրավունքը, ժողովրդավարությունը, որը մեր ամենակարևոր հաղթաթուղթն ու դրոշն էր, ըստ էության, այս պատերազմում ընկալում պետք է ունենա քաղաքակիրթ աշխարհի կողմից, և մենք բոլորովին այլ արձագանք պետք է ունենանք: Տեղի ունեցածն ուղղակի ապացուցում է, որ մեր արտաքին քաղաքական բոլոր ջանքերը՝ և՛ խորհրդարանական դիվանագիտության, և՛ գործադիրի գործադրած ջանքերը, ըստ էության, անբավարար են եղել, կամ դրանք ընդհանրապես կարելի է համարել ձախողված: Ես կուզեմ այդ ուղղությամբ ասեք գոնե պատերզամից հետո ինչ նոր ջանքեր ենք պատրաստվում գործադրել: Եվ ուզում եմ նաև, որպեսզի ռուս-թուրքական գործակցության վերաբերյալ Ռուսաստանի Պաշտպանության նախարարի վերջին հայտարարությունը մեկնաբանեք: Ընդհանրապես, պաշտոնական Երևանից այդ մասին որևէ հայտարարություն չի հնչել: Շատ լավ կլինի, որ դրա մասին խոսեք: Եվ, իհարկե, կուզեմ իմանալ Մինսկի խմբի աշխատանքների վերագործարկման ուղղությամբ ի՞նչ են մեր ջանքերը, ու՞ր են հասել, որովհետև, ըստ էության, դեկտեմբերին նրանց այցից հետո հեռավար մի քանի, կարծեմ, առիթ եք ունեցել հանդիպման, բայց այցի վերաբերյալ կոկրետ ձեռք չի բերվում պայմանավորվածություն մի քանի շատ կարևոր տեխնիկական պատճառներով, որի մասին չեմ ուզենա այստեղ բարձրաձայնել: Բայց կուզեմ հասկանալ՝ ի վերջո Մինսկի խումբ կա՞, թե՝ չկա: Եվ մենք ի՞նչ ենք պատրաստվում այս ուղղությամբ անել, որովհետև դրա այլընտրանքը շատ ճակատագրական կարող է լինել Արցախի ապագայի համար, որովհետև դրա այլընտրանքը, ըստ էության, ռուս-թուրքական աքցանն է, որի մեջ հայտնվել է Արցախը: 

Արա Այվազյան. Պարոն Բաբաջանյան, Ձեզ հետ միշտ շատ հաճելի և հետաքրքրիր է բանավիճել, և փորձեմ անդրադառնալ Ձեր որոշ գնահատականներին: Նախևառաջ, ուզում եմ նշել, որ այս տարի մեր դիվանագիտությունը նշելու է իր ձևավորման երեսունամյակը, և սա մի ծառայություն է, որն ինքնիշխան, անկախ Հայաստանի ձեռքբերում է: Եվ մենք ամեն օր, ամեն տարի սովորել ենք, փորձ ենք ձեռք բերել: Բնականաբար, սխալներ էլ են տեղի ունեցել, բայց ինչը կարևոր է և չի կարելի ուրանալ, այն է, որ մեր արտաքին քաղաքականության իրականացման ուղղությամբ ապահովվել է շարունականությունը: Հիմա էլ, բնականաբար վերլուծելով հատկապես մեր վերջին շրջանի ցավագին փորձը, մենք համապատասխան շտկումներ անելու ենք: Բայց ես Ձեզ հետ համաձայն չեմ, որ պատերազմը մեր արտաքին քաղաքականության և, հատկապես, դիվանագիտության ձախողումն էր: Նույն կերպ, կարելի է մեղադրել Չեխոսլովակիային 1939թ, որ իր դիվանագիտությունը տապալվեց, և համապատասխան, համաչափ պայմաններ կամ ակտիվություն չցուցաբերեց, որպեսզի նացիստական Գերմանիան չհարձակվի Չեխոսլովակիայի վրա: 

Հայաստանն իսկապես բոլոր ջանքերն է գործադրել այս ողջ ընթացքում, որպեսզի հարցը լուծվի խաղաղ ճանապարհով` բանակցությունների միջոցով: Նույն բանը արել են նաև համանախագահ երկրները: Ադրբեջանն իր վրա պարտավորություն է վերցրել չկիրառել ուժ կամ ուժի սպառնալիք: Բայց ինչպես վերջերս խոստովանեց Ադրբեջանի նախագահը, ինքը մերժել է բոլոր փոխզիջումային տարբերակները: Եվ Դուք գիտեք, որ տարբեր ժամանակաշրջաններում մենք բավական մոտեցել էինք հարցի կարգավորմանը խաղաղ ճանապարհով: Վերջերս Ադրբեջանի նախագահը հպարտությամբ նշեց, որ երկար ժամանակ պատրաստվում էր ռազմական լուծմանը: Այնպես որ Հայաստանի դիվանագիտության մեղքը չէ այն, ինչ որ եղավ: 

26 տարի ՀՀ դիվանագիտությունն ապահովել է երկրի տարբեր իշխանությունների կողմից մեր առջև դրված խնդիրը, այն է՝ ապահովել ստատուս քվոն, մինչև հարցն իր լուծումը գտնի: Բայց եթե հակառակ կողմը որոշել էր գնալ պատերազմի, այստեղ արդեն մեր դիվանագիտությունը շատ բան չուներ անելու: Պատերազմը նաև ի ցույց դրեց մեր թույլ կողմերը, մեր ներքին սխալները, այդ թվում՝ նաև արտաքին գերատեսչության: Այսօր մենք բոլորս մեղավոր ենք փնտրում. ես կարծում եմ՝ դրա ժամանակը կգա: Այսօր մենք բոլորս պետք է կենտրոնանանք ներկայիս խնդիրների լուծման վրա և մեր հայացքները ուղղենք դեպի ապագա: Ժամանակը կգա, և մենք իսկապես համակողմանի վերլուծություն կանենք, ինչու տեղի ունեցավ այն, ինչը տեղի ունեցավ: Բայց սա միայն Հայաստանի համար դառը փորձ չէր: Դուք նշեցիք ժողովրդավարության մասին, Հայաստանի ժողովրդավարական հասարակարգի մասին. սա, ընդհանրապես, ժողովրդավարության պարտությունն էր, ետնահանջն էր: Սա ապացուցեց, որ ներկայիս իրավիճակում, երբ աշխարհը գերզբաղված է համավարակի հետևանքով իր առջև ծառացած կարևորագույն խնդիրների լուծմամբ, և տարբեր երկրներ ինքնամփոփվել են, ավտորիտար ռեժիմները ժամանակ են գտել, և իրենց համար ժամանակային առումով սա ամենալավ հնարավորությունն էր իրենց նպատակներն իրականացնելու և առաջ մղելու համար: Սրա մասին վերջերս խոսել է նաև նորոնանշանակ Պետքարտուղար Բլինքենը, որը նշել է, որ կարծես թե ժողովրդավարությունը ետնահանջ է արձանագրել, և հիմա բոլորս պետք է ջանքեր գործադրենք, և առաջին հերթին Միացյալ Նահանգները, որպեսզի ի ցույց դնեն աշխարհին, որ ժողովրդավարությունը կենսունակ է ներկայիս մարտահրավերների առջև: 

Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերությունների վերաբերյալ կարող եմ ասել, որ դա այդ երկու երկրների որոշման դաշտում է: Մենք ուշադիր հետևում ենք մեր ռազմավարական դաշնակցի փոխհարաբերություններին Թուրքիայի հետ, և վստահ ենք, որ ռազմավարական դաշնակիցը՝ որպես ՀՀ անվտանգության երաշխավոր, անհրաժեշտության դեպքում կկատարի իր պարտավորությունները; 

Մինսկի խմբի համանախագահների վերաբերյալ, անշուշտ, ինչպես Դուք նշեցիք, պարբերաբար տեղի են ունենում շփումներ, և պատերազմը ի ցույց դրեց, որ դա նաև համանախագահների գործունեության ձախողումն էր, քանի որ իրենք ոչ միայն կոչված են ստեղծել բարենպաստ մթնոլորտ բանակցությունների միջոցով հարցի կարգավորման ուղղությամբ, բայց նաև նրանք կոչված էին և են բացառելու ռազմական լուծման փորձը: Սեպտեմբերի 27-ը ապացուցեց, որ նրանք ձախողել են իրենց այդ մանդատի ուղղությամբ: Այո՛, այսօր կան որոշակի տեխնիկական խնդիրներ, ես չեմ ուզում չակերտները բացել: Սակայն կրկին ուզում եմ ընդգծել, որ Հայաստանը, բնականաբար, շահագրգռված է վերսկսել բանակցությունները Մինսկի խմբի համանախագահների հովանու ներքո, բայց մեզ պետք է ուժեղ համանախագահություն, որը ոչ միայն կարձանագրի ներկայիս իրավիճակը, այլև կղեկավարի գործընթացը: 

Արման Բաբաջանյան. Պարոն Այվազյան, չեմ կարող չհամաձայնել ձեր հիմնական մտքերի հետ։ Միևնույն ժամանակ, տարօրինակ է, որ մենք Ադրբեջանի նախագահից ենք իմանում, որ նա տևական ժամանակ պատրաստվում է պատերազմի, և մենք գիտենք, թե սպառազինության ինչ ծավալներ են նաև ձեռքբերվել մեր ռազմավարական գործընկերոջից, և այդ իմաստով հետևություններ, եզրակացություններ անելու ահռելի դիապազոն է բացվել մեզ համար։ Արձանագրումն արեցիք, որ մեր ռազմավարական գործընկերոջ և Թուրքիայի հարաբերությունները իրենց որոշելիքն է, և մենք ըստ էության ապավինում ենք այն պարտավորություններին, որ ռազմավարական գործընկեր Ռուսաստանն ունի Հայաստանի նկատմամբ: Միևնույն ժամանակ մենք հասկանում ենք, որ օրախնդիր հարց է դառնում Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների հարցը, և այդ հարաբերությունները, ըստ էության, պայմանավորելու են և մեծապես ընդգծելու են Հայաստանի սուբյեկտայնության հարցը։ 

Մենք հասկանում ենք, որ Հայաստանի տեղական պսեվդո-ընդիմադիր շրջանակները, ինչպես նաև որոնք ոգևորվում են մեծապես դրսից, այստեղ մեծ քարոզչություն են իրականացնում Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հաստատման կամ ընդհանրապես երկխոսության հնարավորության դեմ։ Ո՞րն է Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մոտեցումը այս ուղղությամբ։ Մենք հասկանում ենք, որ եթե մենք չենք բանակցում Թուրքիայի հետ, մեր փոխարեն Թուրքիայի հետ, մեր կյանքերի և տարածքների փոխարեն այլոք են բանակցում, և սա չի կարող երկար տևել: Այստեղ դուք խոսում եք Հայաստանի ինքիշխանության, մեր դիվանագիտության պատմության մասին. հենց այս անկյունաքարային հարցը որոշելու է ինքինշխանության գոյության և նաև դիվանագիտության գոյության հարցը։ Ո՞րն է մեր պատկերացումը այս ուղղությամբ։ Արդյո՞ք մենք շարունակելու ենք թույլ տալ, որ Հայաստանի փոխարեն բանակցեն երրորդ կողմերը և ի հաշիվ մեր կյանքերի և տարածքների, թե՞ մենք պատրաստվում ենք թեկուզ երրորդ երկրների միջնորդությամբ իսկապես սկսել այս իրավիճակների հաղթահարման շատ կարևոր աշխատանքը։ 

Արա Այվազյան. Կրկին շատ կարևոր հարցեր եք հնչեցնում: Ենթադրում եմ, որ այս հարցին ես որոշ չափով անդրադարձա` պարոն Աբովյանի հարցին ի պատասխան: Միայն կարող եմ կրկնել, որ Հայաստանը միշտ պատրաստ է եղել առանց նախապայմանների սկզբնավորել երկխոսություն Թուրքիայի հետ՝ նպատակ ունենալով կարգավորել հարաբերությունները: Այս անջրպետը, որ ստեղծվել է մեր պետությունների միջև, անբնական իրավիճակ է, և նախորդ մեր փորձերը, կարծեմ, կասկած չեն տալիս ենթադրելու, որ դա եղել է Հայաստանի նախաձեռնությունը: Ես ի նկատի ունեմ հատկապես Ցյուրիխյան գործընթացը: Ուզում եմ կրկնել՝ ինչպես միջանձնային, այնպես էլ միջպետական հարաբերություններում շատ կարևոր սկզբունք է փոխադարձությունը: Կարծում եմ՝ Թուրքիան ոչ պակաս պետք է շահագրգռված լինի՝ կարգավորելու հարաբերությունները Հայաստանի հետ: Կրկնում եմ՝ մենք թշնամիներ չենք փնտրում: 

Վստահ եմ, որ այս իրավիճակը, որ ստեղծվել է Թուրքիայի պատճառով տարածաշրջանում, կարևոր ազդակ է միջազգային հանրությանը, կարևոր դերակատարներին, որ անհրաժեշտ է դրդել Թուրքիային հրաժարվելու Հայաստանի հանդեպ ագրեսիվ քաղաքականությունից: Դա կլինի, կրկնում եմ, առանց նախապայմանների երկխոսության կարևոր հիմք: Իսկ Հայոց ցեղասպանության հարցը, ուզում եմ շատ հստակ լինի, դա ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության, դա համայն հայության խնդիրն է: Եվ այստեղ մենք պետք է, ինչպես նախկինում էր, ունենանք կոնսոլիդացված, կոնսենսուսային դիրքորոշում: