Հայերը Առաջավոր Ասիայի հնագույն ժողովուրդներից են` ձևավորված Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում, որն ընդգրկում է Անտիտավրոսի լեռների և Արցախյան (Ղարաբաղի բարձրավանդակ) լեռների արևելյան լանջերի միջև ընկած ընդարձակ տարածք` Հայկական Տավրոսի և Արևելապոնտական, Մոսքական և Թռեղքի (Թրիալեթյան) լեռների միջև: Հայկական լեռնաշխարհը զբաղեցնում է մոտ 360 հազար քառ. կմ տարածք: Բարձրավանդակի գրեթե կենտրոնում վեր է հառնում աստվածաշնչյան Արարատ (Մասիս) լեռը (5165 մետր):

Արագած լեռը (4090 մետր) ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ամենաբարձր գագաթն է: Կլիման այստեղ խիստ մայրցամաքային է` ցուրտ ձմեռներով և շոգ ու տոթ ամառներով: Հայկական լեռնաշխարհն ունի հարուստ բուսական և կենդանական աշխարհ:

Հայկական լեռնաշխարհում մարդը հայտնվել է դեռևս քարի դարում (պալեոլիթի շրջան): Հայկական լեռնաշխարհն իր հարուստ ընդերքի շնորհիվ, շատ արագ դառնում է ոչ միայն խոշոր մետաղագործական կենտրոն, այլ նաև պղինձ, բրոնզ, երկաթ, ինչպես նաև արծաթ ու ոսկի արտահանող: Բրոնզագործության բուռն զարգացման և երկաթի յուրացման դարաշրջանում (մ.թ.ա. II-I հազարամյակների սահմանագծին) Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերի շրջանում աստիճանաբար ձևավորվում են դասակարգային հարաբերություններ, առաջանում են ցեղային միություններ, և ստեղծվում են նախադրյալներ պետության առաջացման համար: Հայկական լեռնաշխարհում առաջին ցեղային միությունները, որ հայտնի են խեթական, ասորեստանյան և այլ աղբյուրների շնորհիվ, եղել են պետականության առաջացման փոքր կենտրոններ դարձած Հայասա-Ասզին, Իսուվան, Ալշեն, Ուրուատրին, Դայաենին, Դիաուեխին և ուրիշներ: Հայ ժողովրդի ձևավորման գործընթացը ընթացել է հիմնականում մ.թ.ա. II-I հազարամյակներում:

Այս հանգամանքը թերևս մասամբ անհնար է դարձնում նրա ծագման բոլոր մանրամասների լիակատար և հստակ պարզաբանումը: Անկասկած է, որ գործընթացը տեղի է ունեցել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում` հայկական ցեղերի կողմից մյուս ցեղերին աստիճանաբար իրենց մեջ միավորելու ճանապարհով: Որոշ ուսումնասիրողներ այս գործընթացում առանձնացնում են Հայասա կոչվող ցեղային միության առաջատար դերը, որի անվան հետ էլ հավանաբար կապվում է հայ ժողովրդի “հայ” ինքնանվանումը:

Ըստ պատմիչների` Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն հայկական միասնական պետությունը եղել է Հայկյանների Այրարատյան թագավորությունը: Մ.թ.ա. IX դարում Այրարատյան թագավորությունը մի շարք պարտություններ է կրում հզորացող Ասորեստանի դեմ պայքարում և թուլանում է: Ուժեղանում է մեկ այլ ցեղային միություն, որն աստիճանաբար իր ձեռքն է վերցնում քաղաքական գերիշխանությունը: Այրարատյան թագավորության անունով ասորեստանցիները այս նոր թագավորությունը անվանում են Ուրարտու: Այն սակայն ուրարտական թագավորների արձանագրություններում կոչվում է Բիայնալե կամ Բիայնելե և Շուրելե, որը համապատասխանում է այժմ ընդունված անվանը` Վանի թագավորություն:

Մ.թ.ա. 9-8-րդ դարերում Վանի թագավորությունը նշանակալիորեն ընդլայնում է իր սահմանները և Մենուայի, Արգիշտիի ու Սարդուր II-ի օրոք դառնում Առաջավոր Ասիայի հզորագույն տերություններից մեկը: Այդ ընթացքում բուռն զարգանում են տնտեսությունը, արհեստները, քաղաքային կյանքն ու մշակույթը, ստեղծվում է ուրարտական հայտնի սեպագիրը: Սակայն Ասորեստանի նոր ուժեղացումն ու նրա հաղթական պատերազմներն ընդդեմ Վանի թագավորության, կիմմերական և սկյութական ցեղերի ներխուժումը, Մարաստանի թագավորության կազմավորումը հանգեցրին Վանի թագավորության անկմանը մ.թ.ա. VI դարի սկզբին (հնարավոր է նաեւ մ.թ.ա. VII դարի վերջին տասնամյակներին):

Համաձայն վերջին հետազոտությունների` սկյութների առաջնորդ Պարտատուն կամ Պարույրը /ըստ հայկական աղբյուրների/, արդեն մ.թ.ա. VII դարում հռչակված է եղել Հայաստանի թագավոր: Վանի թագավորության փլատակների վրա ձևավորվում են մի շարք իշխանություններ: Դրանց շարքում առանձնանում է մ.թ.ա. VII դարում հռչակված Պարույրի /սկյութական Պարտատունի/ թագավորությունը, որին վիճակված չէր երկար ժամանակ գոյություն ունենալ:

Երկիրը մեկ թագավորության ներքո միավորվում է միայն Երվանդունիների արքայատոհմի օրոք` ի դեմս Արամանի թագավորի, որին հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացին սխալմամբ անվանում է Արամ: Օգտվելով Ասորեստանյան տերության հետ Քաղդեական Բաբելոնի և Մարաստանի պայքարի արդյունքում առաջացած քաղաքական դատարկությունից` հայկական թագավորը ընդլայնում է իր պետության սահմանները: Հայկական Երվանդունի թագավորները շարունակում են իշխել Հայաստանում` երբեմն զուգորդելով նաև պարսից սատրապի պաշտոնը, կամ գտնվելով նրա իշխանության ներքո: Գավգամելայի ճակատամարտում Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից Աքեմենյան տերության պարտությունից հետո, Հայաստանը վերականգնում է իր անկախությունը (մայրաքաղաքը` Երվանդաշատ): Արմավիրում գտնված այդ շրջանի հունարեն արձանագրություներից մեկում գրված է. «Գեղեցիկ երկիր Արմենիա»:

Սակայն, Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրության ավերակներին կազմավորված Սելևկյան պետությունը, կարճ ժամանակով իր տիրապետությունն է տարածում նաև Հայաստանի վրա:

Մագնեսիայի ճակատամարտում (մ.թ.ա. 190 թ.) Սելևկյան բանակի կրած ծանր պարտությունից հետո, Մեծ Հայքն ու Ծոփքը վերականգնում են իրենց անկախությունը: Արտաշեսյանների տոհմի հիմնադիր Արտաշես I-ը (մ.թ.ա. 189-160 թթ.) մի շարք հաջող պատերազմների արդյունքում, ընդլայնում է Մեծ Հայքի թագավորության սահմանները` վերածելով այն ուժեղ պետության: Արտաշեսի թագավորության անբաժանելի մասն էին նաև Արցախը, Սյունիքը և Ուտիքը: Այսպիսով, նրան հաջողվում է միավորել Մեծ Հայքի սահմանները բացառությամբ Ծոփքի:

Տիգրան II Մեծի օրոք (մ.թ.ա. 95-55 թթ.) Մեծ Հայքի թագավորությունը վերածվում է Առաջավոր Ասիայի հզորագույն տերության` հասնելով իր քաղաքական հզորության ամենաբարձր կետին: Հիմնականում ավարտելով հայկական հողերի` այդ թվում Ծոփքի միավորումը` Տիգրան II-ը, հաղթական պատերազմների արդյունքում և հենվելով Պոնտոսի թագավորության հետ դաշինքին, ընդլայնում է Մեծ Հայքի սահմանները: Միացնում է Ատրպատականը, Սելևկյան Ասորիքը, Կոմմագենեն, Կիլիկիան, Միջագետքը և այլ տարածքներ: Միմյանց օգնելու և թիկունքներն ապահովելու, ինչպես և Արևելքում Հռոմի դեմ համատեղ պայքարելու նպատակով, Տիգրան Մեծը իր թագավորման առաջին իսկ տարիներին ռազմաքաղաքական դաշինք է կնքում օրեցօր հզորացող Պոնտոսի թագավոր Միհրդատի հետ: Հայոց արքայի գերիշխանությունը ճանաչում են ոչ միայն Հրեաստանի, Նաբաթեայի, Վիրքի և Աղվանքի թագավորությունները, այլև Պարթևական պետությունը, նրան դաշնակից են դառնում Պարսից ծոցի Արաբական ցեղերը և մի շարք կենտրոնասիական ցեղեր: Արտաշեսյանների օրոք Հայաստանում ուժեղանում է հելլենիստական մշակութային ազդեցությունը: Այդ շրջանում բուռն առաջընթաց են ապրում ճարտարապետությունը, գրականությունը, քնարերգությունը, պատմագրությունն ու թատրոնը:

Այնուամենայնիվ Հռոմի առաջընթացը վերջ է դնում Մեծ Հայքի հզորությանը, որը հասել էր իր գագաթնակետին: Պարտության մատնելով Տիգրանի մերձավոր դաշնակցին Միհրդատին, հռոմեական զորավար Լուկուլլոսը մ.թ.ա. 69 թվականի գարնանը ներխուժում է Հայաստան, սակայն, վերջնականորեն չի կարողանում ծնկի բերել Հայաստանը: Հռոմեական սենատի որոշմամբ, Լուկուլլոսին փոխարինած Պոմպեոսը մ.թ.ա 66-ին հերթական անգամ հարձակվում է Հայաստանի վրա` շարժվելով դեպի մայրաքաղաք Արտաշատ: Տիգրանը հարկադրված է լինում հաշտություն առաջարկել Պոմպեոսին: Մ.թ.ա. 66 թվականի հայ-հռոմեական Արտաշատի պայմանագրի համաձայն, Հայոց թագավորությունը զրկվում է գրաված տարածքների մեծ մասից, սակայն շարունակում է մնալ տարածաշրջանի ուժեղ պետություն: Հետագայում Արտավազդ Երկրորդի և Արտաշես Երկրորդի օրոք, փորձեր են արվում վերականգնել նախկին հզորությունը: Արտավազդը հայկական արքունիքում հելլենիստական հիանալի կրթություն ստացած պետական գործիչ էր: Նա գրել է հրապարակախոսություններ, պատմություններ և ողբերգություններ, բեմադրել է ներկայացումներ:

Երկրի անկախության ու անվտանգության ապահովման հուսալի միջոց է դարձնում պատերազմող Հռոմի ու Պարթևստանի միջև խուսանավելու հմուտ քաղաքականությունը: Արտավազդ թագավորը մ.թ.ա. 34 թ.-ին գերեւարվում է Հայաստան ներխուժած հռոմեական զորավար Անտոնիոսի կողմից և ընտանիքի հետ տեղափոխվում Եգիպտոս, որտեղ այդ առիթով Կլեոպատրա թագուհու մասնակցությամբ, կազմակերպվում է հաղթական մեծ շքերթ: Մ.թ. I դարի երկրորդ կեսին, շնորհիվ հայ-պարթևական դաշնակից ուժերի հաջող պայքարի ընդդեմ Հռոմի, Մեծ Հայքի թագավորության գահն է բարձրանում Տրդատ I-ը, որը Հռանդեայի ճակատամարտում հռոմեացիների պարտությունից հետո (մ.թ. 62 թ.) մեկնում է Հռոմ, որտեղ Ներոնից թագ է ստանում և վերադառնում է Հայաստան (65-66թթ.): Կայսրից` հռոմեացիների կողմից Արտաշատի ավերման համար որպես փոխհատուցում ստացած գումարով Տրդատ I-ը վերականգնում է մայրաքաղաքը և կառուցում է Արեգակի տաճարը Գառնիում: Մեծ Հայքում հաստատվում է Արշակունիների (պարթև Արշակունիների կրտսեր ճյուղը) արքայատոհմը:

Տրդատ I-ի (66-88թթ.) գահակալությամբ, սկիզբ է դրվում Արշակունիների կրտսեր ճյուղի իշխանությանը Մեծ Հայքում: III-IV դարերում Մեծ Հայքի թագավորությունը, հասարակական-տնտեսական փոփոխությունների արդյունքում, աստիճանաբար վերածվում է ավատատիրական միապետության: III դ. վերջերին և IV դ. սկզբներին թագավորության գրեթե ողջ տարածքում արդեն քրիստոնեական համայնքներ էին ձևավորվել: Համաձայն ավանդության, Հայաստանում քրիստոնեության առաջին քարոզիչները եղել են Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալները:

301 թ.-ին` Տրդատ III-ի օրոք (286-330 թթ.), Հայաստանը դառնում է քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակած առաջին երկիրը: Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաջնորդ է դառնում Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը: Հռոմի ու Սասանյան Պարսկաստանի նկրտումների դեմ ծանր պայքարը թուլացնում են Հայկական թագավորությունը, որի տարածքը 387 թ.-ին բաժանվում է վերը նշված տերությունների միջեւ: Իսկ 428-ին Հայոց թագավորությունը լուծարվում է պարսից արքունիքի կողմից և վերածվում մարզպանության:

Հիանալի գիտակցելով ստեղծված իրադրության ողջ վտանգը պետության և ժողովրդի համար` 405 թ.-ին Մեսրոպ Մաշտոցը Վռամշապուհ արքայի և հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևի հովանավորությամբ, ստեղծում է Հայոց գիրը, որը դառնում է աննախադեպ հզոր զենք ազգային ինքնության պահպանման գործում: Հայոց գրերի գյուտը նոր դարաշրջան բացեց հայ մշակույթի, գիտության եւ գրականության պատմության մեջ: Մեսրոպյան այբուբենով ստեղծված թարգմանական և ինքնուրույն գրական ժառանգությունը այնքան հարուստ էր ու կատարյալ, որ V դարը դառնում է հայ մշակույթի պատմության “Ոսկե դար”:

450-451թթ. հանուն Հայրենիքի և քրիստոնեական հավատի, Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ, բռնկվեց ապստամբություն ընդդեմ պարսից քաղաքական, կրոնական և տնտեսական ճնշման: Արդյունքում տեղի ունեցավ Ավարայրի վճռական ճակատամարտը: Շնորհիվ հաջորդ` Վահան Մամիկոնյանի գլխավորած ապստամբության (481-484), կնքվեց Նվարսակի պայմանագիրը: Հայոց Արցախ և Ուտիք նահանգները կազմեցին Հայկազուն-Սիսակյան-Առանշահիկ տոհմից սերող Վաչագան Բարեպաշտի հիմնած թագավորությունը (մինչեւ VI դ. առաջին կես), որով վերականգնվեց հայկական թագավորությունը Հայոց Արևելից կողմերում: Վաչագան Բարեպաշտի իշխանությունը տարածվում էր նաև Կուրի ձախափնյակի մի մասի վրա: Ըստ հայ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու (VII դ.), Վաչագան Բարեպաշտը Հայոց պետական մեծ գործիչ էր և Հայ Առաքելական Եկեղեցու նվիրյալ:

Ոգեշնչված Հայոց թագավորության հզորացման գաղափարով, նա ստեղծեց “Սահմանադրութիւն կանոնական”-ը, որն ընդունեցին եպիսկոպոսները, քահանաներն ու ազատները և Արցախի նահապետները Աղուանի կանոնադիր ժողովում, որպես Հայոց թագավորության գրավոր սահմանադրություն: VII դարի կեսերից Հայաստան ներխուժեցին արաբական զորքերը: Արդեն VIII-րդ դարի սկզբին Հայաստանն ամբողջությամբ գտնվում էր արաբական տիրապետության տակ: Ժողովրդի պայքարը արաբական տիրապետության դեմ վերածվեց երկրի անկախության վերականգնման ազգային-ազատագրական պատերազմների (703, 748-750, 774-775, 850-855 թթ. ապստամբությունները) և ավարտվեց 885-ին հայկական թագավորության վերականգնմամբ` Աշոտ I Բագրատունու գլխավորությամբ: Արաբ զավթիչների դեմ ժողովրդական պայքարն իր արտահայտությունն է գտել "Սասունցի Դավիթ" դյուցազնավեպ էպոսում, որն իր հերոսական ցայտուն կերպարներով հայ ժողովրդի միջնադարյան ամենաարժեքավոր գրավոր հուշարձաններից է:

Հայաստանն իր անկախությունը վերականգնելով, իրավամբ մուտք է գործում զարգացած ավատատիրության շրջան: Լայն զարգացում են ապրում քաղաքաշինությունն ու քաղաքային կյանքը, արհեստներն ու առևտուրը, խաչքարերի արվեստը, դրամական շրջանառությունը և այլն: Առաջանում են տեղային տնտեսական, առևտրային կենտրոններ: Արդյունքում կազմավորվում են Բագրատունի արքաների գերիշխանությունը ճանաչած վասալական մի շարք թագավորություններ (Փառիսոս, Վասպուրական, Կարս, Տաշիր-Ձորագետ, Սյունիք): Իսկ Բագրատունիների մի այլ ճյուղ հաստատվում է հարևան Վրաստանում և գալով իշխանության` IX դարում հիմնվում է վրաց Բագրատունիների թագավորական հարստությունը:

X դարի վերջերից սկսվում է հայկական մանր ավատատիրական պետական կազմավորումների տնտեսական և քաղաքական վերամիավորման գործընթացը միապետության մեջ` Անիի Բագրատունիների դրոշի ներքո: Խոշոր տնտեսական, հասարակական և մշակութային կենտրոն է դառնում Բագրատունիների Անի մայրաքաղաքը: Բյուզանդական կայսրության հետևողական հարձակումների պատճառով, XI դարի կեսերից Բագրատունիների թագավորությունը անկում է ապրում: Վերջապես 1071 թ.-ի Մանազկերտի վճռական ճակատամարտում սելջուկ-թուրքերից բյուզանդացիների կրած պարտությունից հետո Հայաստանը նվաճում են սելջուկ-թուրքերը:

Արդեն XI դարի վերջերից սկսվում է սելջուկյան տերության անկումը: Զավթիչներից փրկված հայ ազնվականության մնացորդները գլխավորում են հայ ազատագրական պայքարը: Միավորված և Վրաստանի օգնությամբ, մեկ տասնամյակի ընթացքում սելջուկյան տիրապետությունից ազատագրվում է Հյուսիսարևելյան Հայաստանը, որն իր մեջ էր ներառում մի շարք պատմական շրջաններ այդ թվում` Այրարատը, Արցախը և Սյունիքը ամբողջությամբ, Գուգարքն ու Ուտիքը մասամբ: Ազատագրված տարածքները Վրաց թագավորության կազմում ղեկավարվում էին Զաքարյան իշխանական տան և նրանց վասալների կողմից և ունեին լայն ինքնավարություն: Զաքարե և Իվանե Զաքարյան եղբայրները և այլ հայ իշխաններ բարձր պաշտոններ էին գրավում վրացական արքունիքում: Հայաստանի ազատագրված հողերը շատ շուտով վերականգնում են իրենց տնտեսությունը և կարևոր դեր են խաղում հայկական մշակույթի, արհեստների ու գիտության հետագա զարգացման մեջ:

Բյուզանդական կայսրության վարած տեղահանման քաղաքականության և սելջուկ-թուրքերի ավերիչ արշավանքների հետևանքով, բազմաթիվ հայեր ստիպված են լինում հեռանալ հայրենիքից: Նրանց մի մասը հաստատվում է Կիլիկիայում, որի բնակչությունը XI դարի վերջերին արդեն մեծամասամբ հայկական էր: Կիլիկիայի հյուսիսարևելյան հատվածում՝ Լեռնային Կիլիկիայում, 1080թ.-ին առաջանում է Ռուբինյանների իշխանությունը, որը հետագայում իր մեջ է միավորում ողջ Կիլիկիան և մի շարք հարևան շրջաններ: 1198-ին հայոց իշխան Լևոն II Ռուբինյանը արքայական թագ է ստանում գերմանական կայսրից, և հանդիսավորությամբ թագադրվում է Տարսոս քաղաքում: Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը սերտ առևտրական կապեր է ունեցել Վենետիկի և Ջենովայի հանրապետությունների, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի, Գերմանիայի և այլ երկրների հետ: Լևոն II-ը համագործակցում էր խաչակրաց երրորդ արշավանքը գլխավորած Գերմանիայի կայսր Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի և Անգլիայի թագավոր Ռիչարդ Առյուծասրտի հետ: Մեծ թվով Տաճարականներ (Տամպլիերներ) եւ Հիվանդախնամների (Հոսպիտալիերների) ու Տևտոնական միաբանությունների ասպետներ ծառայում էին հայ կիլիկիան թագավորների մոտ և ընդարձակ տիրույթներ ստանում թագավորության տարբեր հատվածներում: Կիլիկիայում հաջորդաբար իշխել են մի քանի հայ թագավորական տոհմեր:

Իկոնիայի սուլթանության և Եգիպտոսի մամլյուքյան պետության անողոք հարվածների ներքո, քրիստոնեական Եվրոպայից օգնության բացակայության պայմաններում, Կիլիկիան հայկական պետությունը անկում է 1375-ին` չնայած, բազմաթիվ հայկական իշխանություններ դեռևս երկար ժամանակ շարունակում էին պահպանել գոյությունը լեռնային անմատչելի շրջաններում: Զեյթունի ինքնիշխանությունը Օսմանյան կայսրությունում գործնականորեն վերանում է Հայոց ցեղասպանության տարիներին:

XIII դարի 30-40-ական թվականներին Հայաստանը անդրկովկասյան այլ երկրների հետ նվաճվում է թաթար-մոնղոլների կողմից: XIV դարի կեսերին Հայաստանը և Անդրկովկասը կռվախնձոր են դառնում Հուլավյանների մոնղոլական պետության և Ոսկե Հորդայի միջև, իսկ XIV դարի վերջին և XV-ի սկզբին ավերվում են Ոսկե Հորդայի խան Թողթամիշի և Լենկթեմուրի կողոպտիչ արշավանքների կողմից: Երկիրը դեռ չէր հասցրել ուշքի գալ Լենկթեմուրի արշավանքների ցնցումից, երբ ընկնում է կարակոյունլու, այնուհետև աղկոյունլու վաչկատուն թուրքմենական ցեղերի տիրապետության տակ: Հայ ավատական տոհմերը հիմնականում ոչնչացվել են XIV-XV-րդ դարերում: Նրանց պատմական հողերին տիրանում են թաթարա-թուրքմենական և քրդական ցեղապետերը: Տնտեսությունը հայտնվում է երկարատև լճացման մեջ:

Արտագաղթի հետևանքով XIV-XV դարերում ձևավորվում են հայ գաղթօջախներ Ղրիմում, Լեհաստանում (այժմյան Ուկրաինայի տարածքում ), Տրանսիլվանիայում և այլուր: Նորից Հայաստանն է դառնում երկրի քաղաքական և հոգևոր կենտրոնը: 1441 թ.-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նստավայրը Կիլիկյան Հայաստանի նախկին մայրաքաղաքից Սիսից տեղափոխվում է Էջմիածին, որտեղ գտնվում է մինչ օրս: 16-17-րդ դարերի օսմանա-պարսկական պատերազմների արդյունքում, Հայաստանը երկու անգամ բաժանվում է Օսմանյան կայսրության և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև` Ամասիայի ( 1555թ.) և Կասրե-Շիրինի ( 1639թ.) պայմանագրերով: Հայաստանի և հայ ժողովրդի համար աղետալի հետևանքներ ունեցավ նաև Շահ Աբբասի կողմից 1605-ին ավելի քան 300 հազար Արարատյան դաշտի հայերի բռնի տեղահանումը Պարսկաստան:

Քաղաքական, հասարակական և ազգային-կրոնական դաժան հալածանքները այդ շրջանում հանգեցրին հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի բուռն ձգտումների: XVI-XVII դարերի հայ քաղաքական ու հասարակական գործիչները Հայաստանի ազատագրումը կապում էին արևմտաեվրոպական երկրների` Վենետիկյան հանրապետության, Ֆրանսիայի ու Գերմանիայի օգնության հետ, սակայն աստիճանաբար երկրի ազատագրման գործում հայերը սկսում են ձգտել դեպի ռուսական պետությունը: XVI-XVII դարերի ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչներից էր (1656-1711) Իսրայել Օրին: Եվրոպայում իր գործունեության սկզբում Իսրայել Օրին հայ իշխանների անունից Հայաստանն ազատագրելու համար դիմում է եվրոպական տիրակալներին: Չստանալով օժանդակություն, 1701-ին նա տեղափոխվում է Ռուսաստան և ազատագրության ծրագիր է ներկայացնում ցար Պետրոս I-ին: 1722-1730 թթ. ազգային-ազատագրական լայն շարժում է ծավալվում Սյունիքում Դավիթ Բեկի և Արցախում (Ղարաբաղում) Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի և Ավան Յուզբաշու ղեկավարությամբ: XVIII դարի երկրորդ կեսին ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական կենտրոններ են դառնում Հնդկաստանի և Ռուսաստանի հայ գաղթօջախները:

«Մադրասի խմբակը» (Շ. Շահամիրյան, Մ. Բաղրամյան, Հ. Էմին և ուրիշներ) և Ռուսաստանի հայ գաղթօջախի գործիչները (Հ. Լազարյան, Հ. Արղության և այլք) առաջ են քաշում Ռուսաստանի հովանավորության ներքո հայկական պետության վերականգնման երկու նախագիծ: Չնայած ծանր պայմաններին` այդ շրջանում այնուամենայնիվ էապես զարգանում է հայկական մշակույթը և գրականությունը: Մասնավորապես Վենետիկում (1717թ.), հետագայում նաև Վիեննայում ստեղծվում է Մխիթարյանների միաբանությունը , որոնք անգնահատելի դեր են կատարել հայագիտության և հայ ինքնության պահպանման, հայ ժողովրդի մշակութային, գրական ու գիտական ներուժի զարգացման գործընթացում: 1512թ.-ին Վենետիկում լույս է տեսնում հայերեն առաջին տպագիր գիրքը` «Ուրբաթագիրքը», իսկ 1794–ին Մադրասում` առաջին պարբերական հանդեսը «Ազդարարը»: 1616 թ. Իլով (Լվով) քաղաքում տպագրվում է «Սաղմոս ի Դավիթ» գիրքը, իսկ 1666-ին լույս է տեսնում հայերեն առաջին տպագիր «Աստվածաշունչը»` բաղկացած 1464 էջից: 18-րդ դարի կեսերին Վենետիկում հրատարակվում է «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանը, իսկ դարավերջին` Մ. Չամչյանի «Հայոց պատմություն» հայտնի բազմահատորը:

Եթե մինչև XVIII դարի վերջը դիտարկվում էին հայոց պետականության վերականգնման առանձին ծրագրեր, ապա XIX դարի սկզբից Ռուսաստանը ձեռնամուխ եղավ Անդրկովկասի, այդ թվում և Արևելյան Հայաստանի նվաճմանը: 1801թ. վերջնականապես լուծարվեց Արևելավրացական թագավորությունը և միացավ Ռուսական կայսրության (այդ թվում նաև հայաբնակ Լոռին): Իսկ հետագայում արդեն Թուրքմենչայի պայմանագրով (1828 թ.) և Ադրիանապոլսի հաշտագրով (1829 թ.), հիմնականում ավարտվում է ողջ Անդրկովկասի միացման գործընթացը: 1828 թ.-ին նախկին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքների վրա ժամանակավոր ձևավորվում է Հայկական մարզը, որը դառնում է հետագայում վերականգնված հայկական պետականության հիմքը:

Ռուսական կայսրությանը միանալու արդյունքում, արագանում է ազգային ինքնագիտակցության վերականգնումը և կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացումը Հայաստանում: Հայ բուրժուազիան, որը շուտով իշխող դիրքեր է ձեռք բերում Անդրկովկասում, սկսում է աշխույժ գործունեություն ծավալել առևտրային, արտադրական և մշակութային այնպիսի կենտրոններում, ինչպիսիք էին Բաքուն, Թիֆլիսը, Բաթումը, Շուշին և այլն: Ալավերդիում և Կապանում սկսում է զարգանալ հանքարդյունաբերությունը, Արարատյան դաշտավայրում` կոնյակագործությունն ու գինեգործությունը, բամբակագործությունն ու կաշեգործությունը: 1870-ին իրականացվում է ագրարային ռեֆորմը, որն արագացնում է Հայաստանի աստիճանաբար ընդգրկումը համառուսաստանյան շուկայի մեջ:

19-րդ դարի սկզբից Հայաստանը բաժանված էր Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև: Պատմական Հայաստանի հայաբնակ արևմտյան ու արևելյան հատվածները պայմանականորեն անվանվում են Արևմտյան Հայաստան և Արևելյան Հայաստան: Արևմտյան Հայաստան անվանումը շրջանառության մեջ է մտել դեռևս 4-5-րդ դարերից, երբ Մեծ Հայքի թագավորությունը բաժանվել էր Սասանյան Պարսկաստանի և Հռոմեական կայսրության միջև:

Արևմտյան Հայաստանը հետագայում անցել է Օսմանյան Թուրքիայի գերիշխանության տակ` Պարսկաստանի հետ ստորագրված Ամասիայի (1555թ.) համաձայնագրով, իսկ Արևելյան Հայաստանը վերջնականապես միացվել է Ռուսաստանին ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում (1826-1828 թթ.)` Թուրքմենչայի պայմանագրով: Էթնիկական տեսանկյունից Օսմանյան կայսրությունն իրենից ներկայացնում էր սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական տարբեր մակարդակներում գտնվող, մշակութային ու կրոնադավանական զանազան ընդհանրություններին պատկանող 60-ից ավելի ազգերի ու ցեղերի խառնարան: Քրիստոնյա ժողովուրդների տնտեսական դիրքերի ամրապնդումը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքն ու եվրոպական տերությունների ճնշումների ուժեղացումը համարյա անհնարին դարձրին այդ շրջանում սուլթանական իշխանությունների կողմից տարվող համընդհանուր մահմեդականացման քաղաքականությունը: Հայկական հարցը, որի առաջացումն ի սկզբանե պայմանավորված էր հայկական պետականության անկումով, իսկ հետագայում (19-րդ դարի կեսին) Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող հայերի վիճակի կտրուկ վատթարացումով և ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքով, դարձավ այսպես կոչված Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը և կարևոր տեղ գրավեց միջազգային հարաբերություններում, մեծ տերությունների մերձավորարևելյան քաղաքականության մեջ:

Հայկական հարցը իրականում առաջին անգամ իր արտահայտությունը գտավ 1878 թ. Սան Ստեֆանոյում ստորագրված ռուս-թուրքական պայմանագրում: 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում, Ռուսաստանին են անցնում Կարսի և Բաթումի մարզերը: Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ և Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածների համաձայն, Օսմանյան կայսրությունը պարտավորվում է բարեփոխումներ իրականացնել Արևմտյան Հայաստանում և ապահովել հայերի անվտանգությունը: Սակայն, այդ որոշումները այդպես էլ մնում են թղթի վրա, ինչը հանգեցնում է նոր ապստամբությունների Սասունում, Վասպուրականում և այլ վայրերում: Հայկական հարցը դառնում է եվրոպական դիվանագիտության քննարկման առարկա: Առաջին անգամ նոր պատմության շրջանում Հայաստանը և հայերը հիշատակվում են միջազգային կարևոր դաշնագրում: Սակայն և՛ ռուսական, և՛ եվրոպական դիվանագիտությունը մտադրություն չունեին պայքարելու Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության համար, ինչպես դա տեղի ունեցավ բալկանյան ժողովուրդների պարագայում: Ռուսաստանը սահմանափակվեց միայն արևմտահայերին հովանավորողի և գրավված հայաշատ տարածքներում բարենորոգումների իրագործման հսկողի դերով:

Սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ի կառավարությունը գիտակցելով, թե ինչ դեր կարող է խաղալ Հայկական հարցը տերությունների քաղաքականության մեջ, որոշեց վերջ տալ Հայկական հարցին` ուժեղացնելով հայ բնակչության հալածանքները մահմեդական մոլեռանդության և հակահայկական տրամադրությունների բորբոքման, մշտական սպանությունների և թալանի, տեղական իշխանությունների կամայականության և անօրինության, հայերի բռնի մահմեդականացման փորձերի և գրաքննության սաստկացման, քրդական անկանոն հեծելազորի միջոցով: Այդ քաղաքականության արդյունքում 19-րդ դարի 80-ական թթ. վերջին – 90-ական թթ. սկզբին հայ ազգային-ազատագրական շարժման մեջ սկիզբ առավ նոր փուլ, առաջացան հայկական քաղաքական կուսակցություններ, Արևմտյան Հայաստանում ուժեղացավ ազատագրական պայքարը` ապստամբական շարժումները: 1895-1896թթ. Օսմանյան կառավարությունը կազմակերպում է հայերի զանգվածային կոտորածներ Արևմտյան Հայաստանում, որոնց զոհ են դառնում ավելի քան 300 հազար հայեր, և տասնյակ հազարավորներ բռնի մահմեդականացվում են: Հայկական հարցը նորից իր վրա է սևեռում եվրոպական դիվանագիտության ուշադրությունը XIX դարի 90-ականներին և 1912-1914 թվականներին: Ըստ 1914 թ.-ի հունվարի ռուս-թուրքական համաձայնագրի` Արևմտյան Հայաստանի տարածքում պետք է ձևավորվեր երկու նահանգ /Հյուսիսային և Հարավային հատվածներ/ եվրոպացի նահանգապետերի գլխավորությամբ:

Օգտվելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում ստեղծված իրավիճակից, Թուրքիայի այն օրերի կառավարող շրջանակները փորձեցին Մերձավոր Արևելքի, Կովկասի, Ռուսաստանի, Միջին Ասիայի մահմեդականների միավորման միջոցով իրականացնել Մեծ Թուրան հիմնելու իրենց վաղեմի գաղափարը: Այդ նպատակին հասնելու ճանապարհին խոչընդոտ էր հայ ժողովուրդը, որն ապրում էր իր պատմական Հայրենիքի երկու հատվածներում՝ արևմտյան և արևելյան: Պատերազմը պատեհ առիթ ընձեռեց թուրք կառավարողներին ժողովրդասպան ծրագիրն իրագործելու և, միաժամանակ, հանցավոր գործողությունները պատերազմական իրավիճակով արդարացնելու ու քողարկելու համար:

1915թ. փետրվարին երիտթուրքական կառավարության ռազմական նախարար Էնվեր փաշան հրաման է արձակում թուրքական բանակում ծառայող հայազգի զինվորների ոչնչացման մասին: Ապրիլի 24-ին և հաջորդ օրերին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին և Անատոլիայի խորքերն աքսորվեցին մոտ 800 հայ մտավորականներ` գրողներ, լրագրողներ, բժիշկներ, գիտնականներ, հոգևորականներ, այդ թվում` թուրքական խորհրդարանի հայ պատգամավորներ: Նրանց մի մասը զոհվեց աքսորի ճանապարհին, մյուսը` տեղ հասնելուն պես: Մայիսի 24-ին Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի կառավարությունները հանդես եկան միացյալ հայտարարությամբ: Այս հայտարարությունը կարելի է համարել Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող առաջին միջազգային փաստաթուղթը, որը հայերի դեմ կատարված ոճրագործությունը որակեց որպես “մարդկության և քաղաքակրթության դեմ” կատարած նոր հանցագործություն, որի համար անձնական պատասխանատվություն են կրում Բարձր Դռան բոլոր անդամները, ինչպես նաև տեղական թուրքական իշխանությունները:

Մայիս-հունիսին սկսվեցին Արևմտյան Հայաստանի (Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի նահանգների), Կիլիկիայի, Արևմտյան Անատոլիայի և այլ վայրերի հայ բնակչության զանգվածային տեղահանությունն ու կոտորածը: Մշտական ու պատմական բնակության վայրերից տեղահանվող հայերը քարավաններով ուղարկվում էին Միջագետք և Սիրիա, որտեղ նրանց համար ստեղծվում էին հատուկ ճամբարներ: Հայերին ոչնչացնում էին ինչպես իրենց բնակության վայրերում, այնպես էլ աքսորի ճանապարհին` անապատներում: Հարյուր հազարավորներ զոհ են գնացել նաև սովից, հիվանդություններից և համաճարակներից:

Այս հրեշավոր ծրագրի իրագործման արդյունքում՝ շուրջ 1,5 մլն հայեր ոչնչացվեցին: Արևմտյան Հայաստանը զրկվեց իր բնիկ հայ բնակչությունից:

1917թ.-ի փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանում ժամանակավոր կառավարությունը լուծարում է Կովկասի փոխարքայությունը և ստեղծում է Անդրկովկասի հատուկ կոմիտեն: Այդ ընթացքում քայլեր են ձեռնարկվում հայ փախստականներին Արևմտյան Հայաստան վերադարձնելու համար, որոնց թիվը 1917 թ. վերջին կազմում էր մոտ 390 հազար մարդ: 1917-ի սեպտեմբերին Թիֆլիսում ստեղծվում է Հայոց ազգային խորհուրդը, որտեղ գերակա դիրքեր են զբաղեցնում Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն կուսակցության ներկայացուցիչները: Դեկտեմբերին Անդրկովկասում նոր ձևավորված կառույցի` Անդրկովկասյան կոմիտեի և Օսմանյան բանակի ղեկավարության միջև կնքվում է Երզնկայի զինադադարը: Իր կողմից խորհրդային կառավարությունը հրատարակում է դեկրետ «Թուրքահայաստանի մասին» և ճանաչում է Արևմտյան Հայաստանի հայերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը` ընդհուպ մինչև անկախ պետության ստեղծումը: Սակայն թուրքական զորքերը, խախտելով հաշտությունը, սկսում են ռազմական գործողություններ:

Հախուռն ստեղծված հայկական զորամիավորումները և կամավորական ջոկատները, չնայած հերոսական դիմադրության, սկսում են նահանջել դեպի Արևելյան Հայաստանի սահմանները: Իսկ Բրեստ-Լիտովսկի հաշտությամբ (1918թ. մարտի 3) Խորհրդային Ռուսաստանը, Գերմանիայի ճնշման տակ, համաձայնվում է վերադառնալ մինչև 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի սահմանները, ինչի արդյունքում ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանը, այլև Կարսի, Արդահանի և Բաթումի մարզերը անցնում էին Օսմանյան կայսրությանը: Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրի հետևանքով, փակուղի մտան և ապրիլին դադարեցվեցին Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Դաշնակցային Հանրապետության իշխանությունների` (Կոմիսարիատի և հետո Սեյմի) հաշտության բանակցությունները Տրապիզոնում, որոնք 1918թ. մարտից ընթանում էին Օսմանյան կայսրության հետ: Ներխուժելով Արևելյան Հայաստան` թուրքական զորքերը գրավում են Կարսի մարզը, Կարս և Ալեքսանդրապոլ քաղաքները և շարժվում դեպի Երևան ու Ղարաքիլիսա (այժմ` Վանաձոր), ավերելով ճանապարհին բնակավայրերը և սրի քաշելով հայ բնակչությանը: Իրադրությունը օրհասական էր` այժմ Արևելյան Հայաստանն էր հայտնվել ցեղասպանության սպառնալիքի առջև:

Օրավուր ահագնացող վտանգը միավորում է հայ ժողովրդին, և հայկական զորամասերը աշխարհազորայինների հետ միասին Սարդարապատի, Ղարաքիլիսայի և Բաշ-Ապարանի հերոսամարտերում (1918թ. մայիս), գեներալ Մովսես Սիլիկյանի, գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումովի, Դրաստամատ Կանայանի և այլ զորահրամանատարների գլխավորությամբ, հուժկու հակահարված են հասցնումն առաջացող թուրք զավթիչներին: Այն օրերին, երբ տեղի էին ունենում հայ ժողովրդի մայիսյան հերոսամարտերը, հակասություններն ավելի են խորանում հարավկովկասյան երեք հիմնական ազգություններից կազմված Անդրկովկասյան Դաշնակցային Հանրապետության իշխանության մարմիններում: 1918թ. մայիսի 26-ին լուծարվում է Անդրկովկասյան Սեյմը (պառլամենտը), և դրանով իսկ կազմալուծվում է Անդրկովկասյան Հանրապետությունը: Ստեղծված պայմաններում, 1918թ. մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գործող Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների միակ և գերագույն իշխանությունը: Ստեղծվում է Հայաստանի Հանրապետությունը: Առաջին աշխարհամարտում Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո (Մուդրոսի զինադադար` 1918թ. հոկտեմբերի 30), թուրքական զորքերը շուտափույթ ազատում են Արևելյան Հայաստանի տարածքը:

Հանրապետության իշխանությունը տարածվում է Կարսի մարզի մեծ մասի, Էրիվանի նահանգի, Ելիզավետպոլի նահամգի արևմտյան շրջանների և Թիֆլիսի նահանգի հարավային շրջանների վրա: Ղարաբաղը չի մտնում Հանրապետության կազմի մեջ, սակայն չի էլ ենթարկվում մուսաֆաթական Ադրբեջանին և կառավարվում է տեղի հայերի Ազգային խորհրդի համագումարների միջոցով: 1920թ.-ի ապրիլին Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը իր հերթական համագումարում որոշում է միանալ Հայաստանի Հանրապետությանը: 1920 թ. օգոստոսի 10-ին Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած դաշնակից պետությունները, այդ թվում նաև Հայաստանը, Ֆրանսիայի Սևր քաղաքում հաշտության պայմանագիր կնքեցին պարտված Թուրքիայի հետ: Հայաստանի Հանրապետության անունից պայմանագիրը ստորագրել է Փարիզի հաշտության խորհրդաժողովի հայկական պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյանը: Սևրի հաշտության պայմանագրի “Հայաստան” բաժինն ընդգրկում էր 88-93-րդ հոդվածները: Թուրքիայի սուլթանական կառավարությունը ճանաչում էր Հայաստանն իբրև ազատ և անկախ պետություն: Թուրքիան ու Հայաստանը համաձայնվում են Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներում երկու պետությունների միջև սահմանազատումը թողնել ԱՄՆ որոշմանը ու նաև ընդունել բոլոր առաջարկները Հայաստանին դեպի Սև ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող Օսմանյան բոլոր տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ:

Թուրքիայում իշխանության գլուխ անցած ազգայնական կառավարությունը Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ, չընդունեց Սևրի պայմանագիրը: Խորհրդային կառավարությունը, ձգտելով Թուրքիայում սկիզբ առած քեմալական շարժումն ուղղել Անտանտի դեմ, 1920 թ. ամռանը Թուրքիային տրամադրեց ռազմական և դրամական զգալի օգնություն, որն օգտագործվեց արևմուտքում Հունաստանի, իսկ արևելքում Հայաստանի դեմ: 1920 թ. սեպտեմբերին թուրքական բանակն անցավ հարձակման: Անկարայի կառավարությունը, զավթելով նորանոր տարածքներ և բնաջնջելով հայ ժողովրդի արևելյան հատվածը, ձգտում էր ընդհանրապես զրկել հայերին սեփական պետությունը վերստեղծելու հնարավորությունից: Թուրքական զորքերը գրավում են Կարսի մարզը, Սուրմալուի գավառը, Ալեքսանդրապոլը:

Իր առջև նպատակ դնելով վերականգնելու Ռուսական կայսրության սահմանները` խորհրդային նոր իշխանությունը անդրկովկասյան հանրապետությունների խորհրդայնացման հեռահար քաղաքականություն էր վարում: 11-րդ Կարմիր բանակը, Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո (ապրիլ 1920թ.), գրավում է Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի, Նախիջևանի հիմնական տարածքները, իսկ 1920-ի օգոստոսին Հայաստանի և Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչների միջև ստորագրվում է հաշտության համաձայնագիր, որով Խորհրդային Ռուսաստանը ստիպում է Հայաստանին ճանաչել դրանք իբրև վիճելի տարածքներ` պայմանով, որ դրանց հետագա ճակատագիրը պետք է որոշվեր բնակչության կամքի` այսինքն հանրաքվեի արդյունքում: 1920-ի նոյեմբերի 29-ին Կարմիր Բանակի և հայ բոլշևիկների ոչ մեծ ջոկատներ Խորհրդային Ադրբեջանի կողմից մտնում են Իջևան (Քարվանսարա) և Հայաստանը հռչակում խորհրդային:

Ադրբեջանի հեղկոմը, Նարիմանովի ղեկավարությամբ, նոյեմբերի 30-ին որոշում է ընդունում առ այն, որ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը` այլևս վիճելի տարածքներ չեն և համարվում են Խորհրդային Հայաստանի անբաժանելի մասեր: Հայաստանի կառավարությունը դեկտեմբերի 2-ին համաձայնվում է Հայաստանի խորհրդայնացմանը և հրաժարվում իշխանությունից` հօգուտ բոլշևիկյան Հեղկոմի: Հենց նույն օրը դեկտեմբերի 2-ին, իշխանությունից հրաժարված Հայաստանի կառավարության պատվիրակները, անհասկանալի կերպով, Ալեքսանդրապոլում հաշտություն են կնքում Թուրքիայի հետ, համարելով պատերազմն ավարտած, զիջելով հանրապետության համարյա տարածքի կեսը: Խորհրդային իշխանությունը հետագայում չի ճանաչում Ալեքսանդրապոլի հաշտության պայմանները: Եւ 1921 թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքվում է Բարեկամության և եղբայրության մասին պայմանագիր: Ըստ առաջին հոդվածի, Ռուսաստանի խորհրդային կառավարությունը համաձայնվում էր չճանաչել Թուրքիային վերաբերող և Ազգային մեծ ժողովի կողմից չընդունած բոլոր միջազգային պայմանագրերը: Այս դրույթն առաջին հերթին ուղղված էր Սևրի հաշտության պայմանագրի դեմ, որը Թուրքիան ամեն գնով ցանկանում էր չեղյալ հայտարարել:

Վերջապես նոր սահմանը ճանաչվում է Թուրքիայի ու Անդրկովկասյան հանրապետությունների միջև կնքված Կարսի պայմանագրով (1921թ. հոկտեմբերի 13), որը գործում է մինչ օրս: Իսկ 1922-23թթ. Լոզանի միջազգային կոնֆերանսը ավարտվում է մի շարք փաստաթղթերի ստորագրությամբ, որոնցից թերևս ամենակարևորը` «Լոզանի հաշտության պայմանագիրն» է, որով հաստատվեցին Թուրքիայի արդի սահմանները` փաստորեն փոխարինելով Սևրի հաշտության պայմանագրին: Համաձայն նույն Մոսկվայի պայմանագրի` Նախիջևանը դառնում է ինքնավար տարածք /հանրապետություն/` Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, իսկ ՌԿ(բ)Կ Կովկասյան Բյուրոյի 1921թ.-ի հուլիսի 5-ի որոշմամբ` Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարվում է Ադրբեջանի կազմում որպես ինքնավար մարզ: Խորհրդային Հայաստանը ԽՍՀՄ կազմում ինքնիշխան պետություն չէր, սակայն չափազանց կարևոր դեր է խաղացել հայոց պետականության պահպանման, ազգային ինքնագիտակցության զարգացման հարցում: Չնայած համատարած բռնաճնշումներին, մասնավորապես 1937-ին եւ 1948-49թթ., Հայաստանը խոշոր հաջողությունների է հասնում տնտեսության, արդյունաբերության և գիտամշակութային ոլորտներում:

Խորհրդային իշխանության տարիներին Հայաստանը վերածվում է առաջադեմ ինդուստրիալ-ագրարային երկրի, համատարած գրագիտության, զարգացած գիտության ու կրթության, մշակույթի, գրականության ու արվեստի պետության: Հաջողությամբ զարգանում էր եւ բարձրագույն կրթական համալիրը` Երևանի պետական համալսարանը, որը հիմնադրվել էր դեռևս 1919-ին, և այլ մասնագիտական բուհեր: 1943 թ.-ին ստեղծվում է Գիտությունների ակադեմիան: Հայ ժողովուրդը ակտիվ մասնակցություն է ունենում Երկրորդ աշխարհամարտին:

Խորհրդային բանակի կազմում կռվում էր մոտ 440 հազար հայ զինվոր և սպա: Նշանակալի էր նաև դաշնակիցների բանակներում և եվրոպական երկրների Դիմադրության շարքերում մարտնչող սփյուռքահայերի թիվը: Հայկական ազգային 89-րդ դիվիզիան մասնակցում է Բեռլինի համար մղվող մարտերին: Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտին հաջորդող տարիներին մեծ թվով սփյուռքահայեր վերադառնում են Հայրենիք` Խորհրդային Հայաստան: 1960-80-ականներին խորհրդային հանրապետության մտավորականների ու հասարակայնության, ինչպես նաև ղեկավարության կողմից բազմիցս բարձրացվում են Հայոց ցեղասպանության, Սփյուռքի, Ղարաբաղը խորհրդային Հայաստանի հետ վերամիավորելու, Նախիջևանի և այլ ազգային հարցեր: Երևանում տեղի են ունենում խորհրդային իրականության մեջ առաջին բազմահազարանոց ցույցեր:

1985թ. մարտին փոխվեց ԽՍՀՄ քաղաքական ղեկավարությունը։ Լճացման տարիների ծերացած ղեկավարությանը փոխարինելու եկան ավելի երիտասարդ և համեմատաբար առաջադեմ գործիչներ։ ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար ընտրվեց Միխայիլ Գորբաչովը, որը հետագայում դարձավ ԽՍՀՄ առաջին նախագահը։ Նա հայտարարեց, որ ԽՍՀՄ-ը ճգնաժամից դուրս բերելու համար պետք է իրականացվեն վերափոխումներ։ Խորհրդային Միությունը այդ տարիներին կանգնած էր արմատական փոփոխությունների անհրաժեշտության առջև։

Սոցիալիստական հասարակարգի խոր ճգնաժամը, կուսակցական-պետական գաղափարախոսության սնանկությունը, չլուծված բազմաթիվ հարցերն ու առավելապես ազգային խնդիրները ակտիվացրեցին ու շարժման մեջ դրեցին Խորհրդային Միության միլիոնավոր քաղաքացիների` տարբեր ժողովուրդների ու ազգերի։ Այդ շրջանում ազատագրական շարժումների ծավալումը Վերակառուցման քաղաքականության անմիջական հետևանքն էր։ Առաջինը հանդես եկան արցախահայերը, որոնք ամենևին չէին հաշտվել պատմական իրենց տարածքները Ադրբեջանին բռնակցելու և ողջ խորհրդային շրջանում Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից իրականացրած հակահայկական քաղաքականության հետ։ 1988թ. փետրվարի 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի /ԼՂԻՄ/ մարզխորհրդի 20-րդ գումարման արտահերթ նստաշրջանը, երկրի Սահմանադրությանը համապատասխան, պատմական որոշում ընդունեց։ Մարզխորհուրդը դիմեց Ադրբեջանական ԽՍՀ, Հայկական ԽՍՀ և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդներին՝ մարզը Ադրբեջանի կազմից դուրս բերելու և Հայաստանի կազմի մեջ ընդգրկելու մասին միջնորդությամբ։ Հայաստանում և Սփյուռքում արցախահայության հետ համերաշխության զանգվածային ցույցերի մեծ ալիք բարձրացավ։

Երևանում և հանրապետության բազմաթիվ քաղաքներում, Ղարաբաղում կազմակերպվեցին բազմահազարանոց հանրահավաքներ։ Սակայն ԽՍՀՄ քաղաքական ղեկավարությունը հենց սկզբից Ղարաբաղյան շարժման նկատմամբ բացասական դիրք գրավեց։ Նա Արցախի և Հայաստանի ժողովրդի հանրահավաքները որակեց որպես սադրիչ, ծայրահեղական, մի խումբ ազգայնականների պահանջ։ Հայաստանում և Արցախում ծավալվող իրադարձություններին հետևում էին և իրենց բարոյական աջակցությունն են ցուցաբերում ԽՍՀՄ տարբեր ազգերի ճանաչված առաջադեմ գործիչներ, արվեստագետներ։ Այն ժամանակ, երբ Հայաստանում և Ղարաբաղում տեղի էին ունենում խաղաղ հանրահավաքներ, 1988թ. փետրվարի 27–29-ին Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից ոչ հեռու գտնվող արդյունաբերական Սումգայիթ քաղաքում իրականացվեց հայ բնակչության վայրագ կոտորած։ Արդյունքում զոհվեցին մի քանի տասնյակ հայեր, շատերին տանջամահ արեցին եւ մոտ 200 մարդ վիրավորվեց։ Այդ ջարդերից հետո քաղաքի 18 հազարանոց հայ ազգաբնակչությունը ստիպված բռնեց գաղթի ճանապարհը։ Ըստ բոլոր հավաստի աղբյուրների, հայերի կոտորածը նախապատրաստված էր ադրբեջանական տեղական իշխանությունների կողմից։ Իսկ միութենական կենտրոնական իշխանությունը երեք օր ուշացումով միայն զորք մտցրեց Սումգայիթ։ Զինվորները մեծ դժվարությամբ կարողացան զսպել ազերի ջարդարարներին և քաղաքից դուրս բերել հայ բնակչությանը։ Անգամ Սումգայիթում տեղի ունեցած վայրագություններից հետո Կենտրոնը ղարաբաղյան հիմնահարցը ներկայացնում էր ոչ թե քաղաքական, այլ զուտ որպես սոցիալ-տնտեսական բնույթի խնդիր։

Շարժումն ավելի մեծ ծավալներ էր ընդունում։ Հանրահավաքներին ու բողոքի ցույցերին զուգընթաց` հանրապետությունում և Արցախում սկսվեցին զանգվածային գործադուլներ։ Հայ ժողովուրդը ԽՍՀՄ կառավարությունից պահանջում էր արդարացի լուծել Ղարաբաղի հիմնահարցը, տալ սումգայիթյան եղեռնագործության իրավական ու քաղաքական գնահատականը: 1988թ. մայիսին Երևանում ստեղծվեց «Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտե»: 1988թ. հունիսի 15-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը արձագանքեց ԼՂԻՄ մարզխորհրդի միջնորդությանը և համաձայնություն տվեց մարզը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելուն: Հարցը դրականորեն լուծելու խնդրանքով` դիմեցին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին։ Վերջինիս նախագահության հուլիսի 18-ի նիստին մասնակցում էին Հայաստանի, ԼՂԻՄ-ի, Ադրբեջանի ներկայացուցիչները։ Սակայն ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունը մերժեց ԼՂԻՄ մարզխորհրդի և Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նստաշրջանների ընդունած որոշումները։

Ղարաբաղյան շարժման առաջին օրերից Ադրբեջանի հայաշատ այլ վայրերը ենթարկվեցին զանգվածային ջարդերի ու թալանի` ադրբեջանական իշխանությունները հետևողականորեն իրականացնում էին էթնիկ զտումներ։ Այսպես. Կիրովաբադից, Շամխորից, Խանլարից, Դաշքեսանից, Մինգեչաուրից և այլ բնակավայրերից հայերը թալանի ու դաժան բռնությունների ենթարկվելով` արտաքսվեցին։ Բռնագաղթի հաջորդ խոշոր ալիքը սկսվեց 1990թ. հունվարին, երբ մեկ շաբաթվա ընթացքում Բաքվում սպանվեցին հարյուրավոր հայեր, իսկ շուրջ 200 հազարանոց ավանդական հայ համայնքը ստիպված հեռացավ քաղաքից` թողնելով աննկարագրելի մեծ հարստություն: Հայաստանում ստեղծված ծանր իրավիճակն ավելի վատթարացավ հայ ժողովրդի գլխին պայթած մեծ աղետի՝ երկրաշարժի հետևանքով: 1988թ. դեկտեմբերի 7-ին Հայաստանում տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ։ Այն ընդգրկեց հանրապետության հյուսիսային և հյուսիսարևելյան շրջանները։ Հաշված րոպեների ընթացքում լրիվ կամ մասնակի ավերվեցին բազում գյուղեր, քաղաքներ ու բնակավայրեր: Զոհվեց ավելի քան 25 հազարից մարդ, իսկ մոտ 500 հազարը մնացին անօթևան։

1989թ.-ի դեկտեմբերի 1-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և ԼՂԻՄ Ազգային խորհուրդը հռչակում են վերամիավորման մասին: Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում հայերի նկատմամբ հալածանքներն ու բռնությունները ավելի անխնա են դառնում, մտցվում է Հայաստանի Հանրապետության և ԼՂԻՄ-ի նկատմամբ տնտեսական շրջափակում: Հանրապետություն դադարում են մուտք գործել բնական գազ և տնտեսական, արդյունաբերական և այլ անհրաժեշտության ապրանքներ: 1990թ. օգոստոսի 23-ին Հայաստանի նորընտիր Գերագույն խորհրդի առաջին նստաշրջանը ընդունեց «Հռչակագիր Հայաստանի անկախության մասին», որով փաստորեն սկիզբը դրվեց Հայաստանի անկախացման գործընթացի: Այսպիսով, Հայաստանի պատմության մեջ սկսվում էր երրորդ հանրապետության շրջանը։ Հռչակագրի հատուկ հոդվածով ընդունվում է հանրապետության օրենքների գերակայությունը ԽՍՀՄ օրենքների նկատմամբ։ Պետական դրոշ հաստատվեց եռագույնը՝ կարմիր, կապույտ, նարնջագույն, որն առաջին հանրապետության դրոշն էր։ Ընդունվեց նոր պետականության մյուս խորհրդանիշը՝ զինանշանը, որը նույնպես Առաջին հանրապետությանն էր։ Հռչակագիրն արտոնում էր նաև մարդու իրավունքների հարգում, խղճի, դավանանքի, կուսակցությունների, ժողովների ու խոսքի ազատություն։ Վերականգնվեցին Հայ առաքելական եկեղեցու իրավունքները: Ադրբեջանի իշխանությունները, օգտվելով Մոսկվայի աջակցությունից, շարունակում էին բռնությունները հայերի բնակավայրերում և զանգվածային տեղահանությունները։

1991թ. առաջին կեսին ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ը (միլիցիայի հատուկ նշանակության ջոկատները) խորհրդային բանակի աջակցությամբ, բացահայտ պատերազմ սկսեցին Շահումյանի, Գետաշենի ենթաշրջանի եւ ԼՂԻՄ հայ բնակչության դեմ՝ իրականացնելով նախօրոք մշակված «Կոլցո» (Օղակ) բռնի տեղահանության օպերացիան։ Զավթիչները հիմնովին ավերեցին բազմաթիւ հայկական գյուղեր ու շեներ: Փաստորեն 1991թ. մայիս-հունիսից Ադրբեջանի կողմից հրահրվեց ղարաբաղա-ադրբեջանական պատերազմը: Այս մարտահրավերն ընդունեց ողջ հայ ժողովուրդը: Իսկ ԼՂԻՄ-ում ստեղծվեց Ինքնապաշտպանության ընդհատակյա կոմիտե և շտաբ, մարզի բոլոր շրջաններում կազմակերպվեցին ինքնապաշտպանական զինված ջոկատներ:

Ելնելով 1990 թ. օգոստոսի 23-ի Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի դրույթներից՝ խորհրդարանը որոշեց 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին հանրապետության տարածքում անցկացնել հանրաքվե՝ ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու և անկախանալու նպատակով։ Հանրաքվեի արդյունքների հիման վրա` 1991թ. սեպտեմբերի 23-ին Գերագույն խորհուրդը Հայաստանը հռչակեց անկախ պետություն: Իրականացավ անկախության վերականգնման հայ ժողովրդի դարավոր երազանքը:

Հոկտեմբերի 16-ին Հայաստանում անցկացվեցին նախագահական համաժողովրդական ընտրություններ, որի արդյունքում հանրապետության առաջին նախագահ ընտրվեց Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: 1991թ. դեկտեմբերի 8-ին, Մինսկի մոտակայքի Բելովեժյան թավուտ բնակավայրում, երեք սլավոնական պետությունների՝ Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Բելառուսի ղեկավարները ստորագրեցին համաձայնագիր ԽՍՀՄ-ի գոյությունը դադարեցնելու մասին։ Միաժամանակ հայտարարվեց միջազգային համագործակցության նոր սուբյեկտի՝ Անկախ պետությունների համագործակցության (ԱՊՀ) կազմավորման մասին։ Միութենական նախկին հանրապետություններից Մինսկի համաձայնագրին առաջինն արձագանքեց Հայաստանի Հանրապետությունը, որը ողջունեց նաև ԱՊՀ-ի ստեղծումը և հայտնեց կառույցին միանալու իր պատրաստակամությունը: Նույն թվի դեկտեմբերի 21-ին Ալմա-Աթայում 11 ինքնիշխան պետություններ (նախկին խորհրդային հանրապետություններ) ստորագրեցին համաձայնագիր՝ ԱՊՀ ստեղծման մասին։ Դրանով արձանագրվեց ԽՍՀՄ-ի վերջնական փլուզումը և խորհրդային հանրապետությունների անկախացումը: Անկախության հռչակումից կարճ ժամանակ անց Հայաստանի Հանրապետությունը ստացավ համընդհանուր միջազգային ճանաչում։

Սկսվեց հայոց անկախ հանրապետության պետական շինարարությունը: Հանրապետության պետական-քաղաքական ու հասարակական կյանքի ամենակարևոր իրադարձություններից էր ՀՀ Սահմանադրության ընդունումը, որը տեղի ունեցավ 1995թ. հուլիսի 5-ին։ Այն նպաստեց ու մեծապես ամրացրեց ամբողջատիրական համակարգից դեպի ժողովրդավար պետության անցնելու իրավական հիմքերը:

Ադրբեջանի կողմից սանձազերծած պատերազմի պայմաններում առաջնահերթ նշանակություն ստացավ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության անվտանգության և հայկական ազգային պետության անկախության պահպանման հարցը, որի երաշխիքը կարող էր լինել մարտունակ բանակի ստեղծումը։ 1992–1993թթ. երկրապահ կամավորական ջոկատների և բանակ զորակոչվածների միավորումով ստեղծվեց հայոց ազգային բանակը։ 1992 թ. հունվարի 28-ին կառավարությունն ընդունեց «ՀՀ պաշտպանության նախարարության մասին» պատմական որոշումը: Հայկական զինված ուժերի կանոնավոր զորամիավորումները ձևավորվեցին հիմնականում խորհրդային բանակի հիմքի վրա։ Հայաստան վերադարձան հարյուրավոր հայազգի սպաներ, որոնք մինչ այդ ծառայում էին խորհրդային բանակի տարբեր զորատեսակներում։Առանձնահատուկ ուշադրություն էր դարձվում բանակի մարտական պատրաստականությանն ու կատարելագործմանը։

Հասարակական-քաղաքական ակտիվության բարձրացմանը նպաստող կարևոր իրադարձություններից էին 1996թ. սեպտեմբերի 22-ին տեղի ունեցած նախագահական ընտրությունները։ Այն անցավ ակտիվ քաղաքական պայքարի պայմաններում։ Երկրորդ անգամ հանրապետության նախագահ ընտրվեց Լ. Տեր-Պետրոսյանը։ 1996թ. ընտրություններից հետո իշխանությունների ու հասարակության միջև սկիզբ առած օտարացումը եւ ներքաղաքական ճգնաժամը բերեց 1998-ի փետրվարին նախագահի հրաժարականի։ Նույն թվի մարտին արտահերթ նախագահական ընտրությունների ժամանակ  հիմնական պայքարն ընթացավ ՀՀ վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանի և քաղաքական ասպարեզ վերադարձած ՀԿԿ Կենտկոմի նախկին առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանի միջև։ Հանրապետության նախագահ ընտրվեց Ռ. Քոչարյանը։ Բավականին ակտիվ քաղաքական պայքարի մթնոլորտում անցած 1999թ. մայիսի 30-ի խորհրդարանական ընտրություններին հաղթող ճանաչվեց «Միասնություն» դաշինքը։ Ազգային ժողովի նախագահ ընտրվեց Կ. Դեմիրճյանը, իսկ վարչապետ նշանակվեց Վազգեն Սարգսյանը։ Ներքաղաքական իրավիճակը աննախադեպ ծանրացավ 1999թ. հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչությամբ, երբ խորհրդարանի շենքում զոհվեցին ՀՀ վարչապետը, ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահը, ԱԺ փոխնախագահներ, պատգամավորներ։ Դա ծանր ու անսպասելի հարված էր պետականությանն ու ժողովրդավարությանը։ Այնուամենայնիվ, հանրապետության քաղաքական ղեկավարությունը կարողացավ աստիճանաբար կայունացնել իրավիճակը։

ՀՀ նախագահական չորրորդ ընտրություններն անցկացվեցին 2003 թ. փետրվարի 19-ին: Վերընտրվեց Ռոբերտ Քոչարյանը: 2003թ. մայիսի 25-ին տեղի ունեցան Ազգային ժողովի հերթական ընտրություններ, որի արդյունքում փաստորեն կուսակցություններից և ոչ մեկին չհաջողվեց բացարձակ մեծամասնություն ստանալ խորհրդարանում և միայնակ ձևավորել կառավարություն, ուստի առաջին անգամ երրորդ հանրապետության պատմության մեջ, առավել շատ ձայներ ստացած երեք կուսակցություններ՝ Հայաստանի հանրապետական կուսակցությունը (ՀՀԿ), Օրինաց երկիրը (ՕԵԿ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ) կազմեցին քաղաքական կոալիցիա և համատեղ ձևավորեցին կառավարություն։ Վարչապետ նշանակվեց 2000 թվականից այդ պաշտոնում գտնվող Հանրապետական կուսակցության խորհրդի նախագահ Անդրանիկ Մարգարյանը (1951-2007)։

2005թ. նոյեմբերի 27-ին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրության բարեփոխված նոր տարբերակը: Հասարակության բարձր ակտիվության պայմաններում ընթացան Ազգային ժողովի չորրորդ գումարման 2007թ. մայիսի 12-ի խորհրդարանական ընտրությունները, որտեղ համամասնական ընտրակարգով մեծամասնություն ստացավ Հայաստանի հանրապետական կուսակցությունը (ՀՀԿ)։ Նրան հաջորդեցին «Բարգավաճ Հայաստան» (ԲՀԿ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցություն (ՀՅԴ) կուսակցությունները։ Ընտրությունների արդյունքից ելնելով, ՀՀ նախագահի աջակցությամբ, ստորագրվեց համաձայնագիր՝ կուսակցությունների միջև քաղաքական կոալիցիա ստեղծելու մասին։ Այդ երեք կուսակցություններն էլ ձևավորեցին ՀՀ նոր կառավարությունը։ Վարչապետ նշանակվեց Սերժ Սարգսյանը։

Հայաստանի Հանրապետության նախագահական հինգերորդ ընտրությունները տեղի ունեցան 2008 թ. փետրվարի 19-ին։ ՀՀ նախագահ ընտրվեց Սերժ Սարգսյանը։ Նախագահական ընտրությունների արդյունքները բողոքարկվեց ընդիմության արմատական թևի առաջնորդ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից: Փետրվարի 20-ից ընդդիմությունը հանրահավաքներ սկսեց, որոնք հանգեցրին մարտի 1-2 ընդդիմության և իրավապահ ուժերի միջև բախումների:

2008-ի մարտի 21-ին նորընտիր նախագահի նախաձեռնությամբ, հանրապետությունում բարեփոխումներ իրականացնելու և հասարակության ներսում համերաշխության մթնոլորտ ապահովելու նպատակով, ՀՀ Ազգային ժողովում մեծամասնություն կազմած չորս կուսակցություններ՝ ՀՀԿ-ն, ԲՀԿ-ն, ՕԵԿ-ը և ՀՅԴ-ն, ՀՀ նախագահի աջակցությամբ, ստորագրեցին քաղաքական կոալիցիայի նոր համաձայնագիր՝ ստանձնելով պատասխանատվությունը իշխանության հետագա գործունեության համար։ Վարչապետ նշանակվեց Տիգրան Սարգսյանը։ Ավելի ուշ՝ 2009թ. ապրիլի 22-ին ՀՅԴ-ն դուրս եկավ կոալիցիայից:

2012թ. մայիսի 6-ին տեղի ունեցան Ազգային ժողովի հինգերորդ գումարման խորհրդարանական ընտրությունները, որի արդյունքներով ՀՀԿ-ն համամասնական ընտրակարգով հավաքեց ձայների 44%-ը: ՀՀԿ-ն և ՕԵԿ-ը նոր կոալիցիա են կազմում` ստանձնելով ՀՀ քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական զարգացման պատասխանատվությունը: Վարչապետ նշանակվեց Տիգրան Սարգսյանը:

2013թ. փետրվարի 18-ի նախագահական ընտրություններում վերընտրվում է Սերժ Սարգսյանը: 2014թ. ապրիլի 13-ից ՀՀ կառավարությունը գլխավորում է Հովիկ Աբրահամյանը: Նույն` 2014 թ. ապրիլին, ՕԵԿ-ը դուրս եկավ կոալիցիայի կազմից` դառնալով ընդդիմադիր:

2015 թ. դեկտեմբերի 6-ին հանրաքվեի միջոցով ընդունվեց Սահմանադրության փոփոխված տարբերակը, համաձայն որի ՀՀ-ն անցում կատարեց կառավարման խորհրդարանական ձևին: 2016 թ. սեպտեմբերի 13-ից ՀՀ կառավարության ղեկը ստանձնեց վարչապես Կարեն Կարապետյանը, որն այդ պաշտոնում մնաց մինչև 2018 թ. ապրիլի 17-ը:

Համաձայն նոր Սահմանադրության` 2018թ. մարտի 2-ին ՀՀ Ազգային Ժողովի կողմից նախկինում Մեծ Բրիտանիայում ՀՀ դեսպան Արմեն Սարգսյանն ընտրվեց Հայաստանի Հանրապետության նախագահ: Ա. Սարգսյանը նախագահի պաշտոնը ստանձնեց 2018թ. ապրիլի 9-ին:

Ըստ նոր Սահմանադրության` ՀՀ վարչապետի հաջորդ ընտրությունը իրականացվեց ՀՀ Ազգային Ժողովի կողմից, որի արդյունքում 2018 թ. ապրիլի 17-ին վարչապետ ընտրվեց Սերժ Սարգսյանը: Սակայն, ապրիլից մեկնարկած ընդդիմության շարժման արդյունքում այդ կառավարությունը գոյատևեց ընդամենը յոթ օր՝ դառնալով հայոց պատմության մեջ ռեկորդային կարճ կառավարության:

2018 թ. մայիսի 8-ին ՀՀ ԱԺ-ն վարչապետի պաշտոնում ընտրեց «Ելք» խորհրդարանական խմբակցության ղեկավար Նիկոլ Փաշինյանին:

2018թ. դեկտեմբերի 9-ին կայացան Ազգային ժողովի յոթերորդ գումարման արտահերթ ընտրությունները, որոնց արդյունքներով ձևավորվեցին երեք խմբակցություններ՝ «Իմ քայլը», «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան»։ Նույն օրը Հանրապետության նախագահը վարչապետ նշանակեց խորհրդարանական մեծամասնության թեկնածուին՝ Նիկոլ Փաշինյանին։ 

44-օրյա պատերազմից հետո 2021թ. հունիսի 20-ին կրկին տեղի ունեցան արտահերթ ընտրություններ, որոնց արդյունքներով ձևավորվեց ութերորդ գումարման Ազգային Ժողովը երեք խմբակցություններով՝ «Քաղաքացիական պայմանագիր», «Հայաստան», «Պատիվ ունեմ»:

2021թ. օգոստոսի 2-ին՝ ութերորդ գումարման Ազգային ժողովի առաջին նստաշրջանի բացման օրը, Նիկոլ Փաշինյանը, որպես խորհրդարանական մեծամասնության թեկնածու, նշանակվեց ՀՀ վարչապետ։

Հատուկ շնորհակալություն

Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից-անդամ Բաբկեն Հարությունյանին, Պատմական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի հին դարերի բաժնի վարիչ Էդուարդ Դանիելյանին, ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի դասախոս, պ.գ.թ., դոցենտ Մարինե Գևորգյանին

1991թ. սեպտեմբերի 2-ին ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանը հռչակեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը /ԼՂՀ/ նախկին ԼՂ Ինքնավար Մարզի և Շահումյանի շրջանի սահմաններում: Ընդունվեց ԼՂՀ անկախության մասին հռչակագիրը: Այդպիսով իրականացվեց մի իրավունք, որն արտացոլված էր այն ժամանակ գործող օրենսդրության մեջ, մասնավորապես 1990թ. ապրիլի 3-ի ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետությունների դուրս գալու հետ կապված հարցերի որոշման կարգի մասին ԽՍՀՄ օրենքում: Այն նախատեսում էր ազգային ինքնավարություններին իրավունք տրամադրել ինքնուրույն կերպով որոշելու սեփական պետա-իրավական կարգավիճակը` ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու դեպքում: Նույն ժամանակահատվածում /նոյեմբեր 1991թ/, ի հակադրումն բոլոր իրավական նորմերի, Ադրբեջանի Գերագույն խորհուրդը ԼՂԻՄ-ի լուծարման մասին օրենք ընդունեց, որը ԽՍՀՄ Սահմանադրական դատարանի կողմից որակվեց որպես ԽՍՀՄ Սահմանադրությանը հակասողակտ:

1991թ. դեկտեմբեր 10-ին, Խորհրդային Միության պաշտոնական փլուզումից ընդամենը մի քանի օր առաջ, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցավ հանրաքվե, որի ընթացքում ազգաբնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտահայտվեց Ադրբեջանից լրիվ անկախանալու օգտին: Դրան հետևած խորհրդարանական ընտրություններում ընտրվեց ԼՂՀ խորհրդարան, որն էլ կազմեց առաջին կառավարությունը: Անկախ ԼՂՀ կառավարությունը իր պարտականությունների իրականացմանն անցավ բացարձակ շրջափակման և դրան հետևած Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիայի պայմաններում: Օգտագործելով իր տարածքում կենտրոնացված ԽՍՀՄ զինված ուժերի 4-րդ բանակի զենքն ու ռազմամթերքը, Ադրբեջանը լայնածավալ պատերազմական գործողություններ սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի դեմ: Այդ պատերազմը փոփոխական հաջողություններով շարունակվեց 1991թ. աշնանից մինչեւ 1994թ. մայիս, երբ Բիշքեկում Ադրբեջանը, Հայաստանը և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, ՌԴ, Ղրղզստանի և ԱՊՀ միջխորհրդարանական ժողովի միջնորդությամբ, կնքեցին հրադադարի մասին արձանագրություն, որը գործում է մինչ այսօր: Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմի հետևանքով Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը հաստատեց ազատ ապրելու իր բնական իրավունքը: 2007 թվականի սեպտեմբերից Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Նախագահ է ընտրվել Բակո Սահակյանը: 2006-ի դեկտեմբերից գործում է ԼՂՀ Սահմանադրությունը: 1992թ. մարտին ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման նպատակով, ստեղծվեց ԵԱՀԽ Մինսկի կոնֆերանսը, որի շրջանակներում մինչ այսօր իրականացվում է բանակցային գործընթաց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի եռանախագահության կողմից, որը կոչված է հասնելու Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի կարգավորման և կարգավիճակի վերջնական որոշման: